Balkanski grad u osmanskom periodu (XV i XVI stoljeće)

Karakteristika dijelova za stanovanje jeste obilje zelenila i vode. Podizane su brojne česme, šadrvani, a gdje god je bilo moguće, gradilo se uz tekuću vodu. Tamo gdje nije bilo vode, provodili su se rukavci koji su išli kroz bašče i avlije.

• Izučavanje nastanka i razvitka gradova na Balkanu predstavlja jedno od vrlo važnih pitanja historije tog područja. Grad je od svog postanka bio žarište kulturnih zbivanja koje je privlačilo ljude koji su se tu okupljali, razmjenjivali misli, znanje i iskustva i širili ih dalje.

Kada su Osmanlije osvojili Balkan, nastale su velike promjene u razvoju gradova na tom području. Oni su zatekli gradove s relativno malim brojem stanovništva, koje je uglavnom bilo domaće i bavilo se zanatstvom, trgovinom, poljoprivredom i rudarstvom. Svojim viševjekovnim prisustvom na Balkanu Osmanlije su ostavile dubok trag u brojnim segmentima, počevši od arhitekture, čiji su zanimljivi primjerci i pored stoljetnog uništavanja opstali do danas, zatim umjetnosti, književnosti, muzike pa do kulture ishrane i opće kulture življenja.

Posebno značajnu ulogu Osmanlije su odigrali u izgradnji novih, kao i u promjenama postojećih kasnoantičkih i srednjovjekovnih gradova i njihovom prilagođavanju islamskoj civilizaciji koju su sa sobom donijeli. Osobenost tih gradova bilo je brojno stanovništvo, pretežno muslimansko, monumentalne islamske građevine, velika čaršija gdje su postojali raznovrsni zanati. Te gradove neki historičari nazivaju islamsko-orijentalni grad, neki opet islamsko-osmanski ili samo osmanski. Urbani razvoj tih gradova započinjao je izgradnjom islamskih vjerskih, kulturnih, obrazovnih i upravnih, kao i privrednih institucija iz čijih sredstava su se održavali navedeni objekti. Obrazovanjem Osmanskog carstva, jugoistočna Evropa je postala jedinstveno područje, bar kada je gradski život u pitanju, sa zemljama Bliskog istoka.

Tokom XVI stoljeća Osmansko carstvo je bilo u usponu i tada su nastali brojni gradovi. Osmanski katastarski popisi pokazuju da je u drugoj polovini XV i u XVI stoljeću na Balkanu bilo preko 200 gradova, dok je početkom XVII stoljeća u cijelom Osmanskom carstvu bilo 553.000 gradova, kasaba i sela.

Kako su gradovi u osmanskoj državi predstavljali oslonac države, gdje su bili skoncentrisani organi državne vlasti i sav kulturno-prosvjetni život, to se i država angažovala oko osnivanja i razvitka gradskih naselja. Da je Porta planski osnivala gradove i od njih stvarala ekonomska, politička i kulturna uporišta svoje vlasti, dokazuje više primjera koji govore kako se izričitim naređenjem Porte zahtijeva da se zamjenom zemljišta muslimanima dâ prostor za gradnju kuća. Takav je bio slučaj i prilikom osnivanja Sarajeva, Foče, Pljevalja, gdje je posrijedi bila zamjena zemljišta da bi se izgradio grad.

Na primjeru Sarajeva uočljiva je koncepcija planski osnovanog grada-rezidencije koji je svojim zadužbinama na obalama Miljacke počeo graditi Gazi Isa-beg. On je još prije pada Bosanskog kraljevstva sagradio dvor-saray po kome je grad dobio ime SARAJEVO, zatim 1457. godine džamiju koju je poklonio sultanu Mehmedu Fatihu po čemu je dobila ime Careva. Oba ova objekta, i džamija i saray, sagrađeni su prije 1462. godine kada je napisana vakufnama Gazi Isa-bega o osnivanju njegovih zadužbina, koja je prvi pisani dokument koji govori o graditeljskoj djelatnosti na ovim prostorima i najznačajniji je dokument za izučavanje nastanka Sarajeva.

On je zemljište u selu Brodcu na Bendbaši izuzeo od ranijih vlasnika, a u zamjenu im je dao zemljište u selu Vrančić (Hrasnica) i na tom prostoru sela Brodca izgradio je mevlevijsku tekiju i do nje musafirhanu, nešto niže na Baščaršiji han (Kolobara), most preko Miljacke, hamam uz Carevu džamiju, nekoliko dućana i mlinove na Miljacki. Pored tekije, okolo koje nastaje jedna od prvih sarajevskih mahala, podizanjem hana, odnosno karavansaraja s mnogim dućanima, Isa-beg je uspostavio osnove privrednog centra, a mostom omogućio povezivanje najstarije mahale koja se formirala okolo Careve džamije (Hatibova mahala ili Stara-Atik mahala) s novim privrednim centrom na drugoj obali.

U blizini novoformiranog naselja u doba bosanske samostalnosti postojao je mali trg Tornik koji se nalazio oko glavnog druma kraj potoka Koševo, a to je na mjestu gdje je danas Ali-pašina džamija i Higijenski zavod. U vakufnami Gazi Isa-bega Tornik se spominje pod imenom Stara Varoš, a u najstarijem popisu Bosanskog sandžaka iz 1468. godine kao Staro Torkovište. Iako mali trg Tornik iz vremena bosanske države nije imao udjela u postanku i razvoju Sarajeva, može se govoriti o kontinuitetu mjesta, jer se Sarajevo razvilo u neposrednoj blizini Tornika koji se kasnije uklopio u novo naselje. Kontinuitet sa srednjim vijekom najduže se održao u imenu Vrhbosna, kako se Sarajevo uporno naziva u dubrovačkim izvorima sve do sredine XVI vijeka.

Ako je Gazi Isa-beg podizanjem svojih zadužbina postavio osnove naselja i označio osnovne pravce razvoja budućeg grada, onda je Gazi Husrev-beg doprinio da se ovaj grad svrsta među najveće i najljepše na Balkanu, da od kasabe postane šeher. Period izgradnje njegovih zadužbina je najznačajniji period urbanog razvoja Sarajeva u osmansko doba. Pored džamije koju projektuje carski arhitekt Adžem Esir Ali, Gazi Husrev-beg je podigao i medresu i uz nju biblioteku, hanikah, hamam, bezistan, preko 200 dućana u sarajevskoj čaršiji, kao i brojne druge objekte. U vrijeme dok je on bio sandžakbeg Bosne, u Sarajevu je sagrađena i pravoslavna crkva na Varoši, u Latinluku je obnovljena katolička, a nastaju i brojni značajni objekti od kojih neki predstavljaju visoke domete klasičnog stila osmanske arhitekture.

U drugoj polovini XVI stoljeća, kada se u Sarajevo doseljavaju Jevreji, sagrađena je i sinagoga. Jedan od pokazatelja urbanog razvoja gradova u osmanskom periodu je broj mahala u gradu. Najznačajniji izvori za izučavanje historije gradova na Balkanu, pored vakufnama i sidžila, jesu i osmanski katastarski popisi-defteri. Na osnovu deftera Bosanskog sandžaka može se vidjeti da je Sarajevo krajem XV stoljeća imalo samo tri muslimanske mahale, Džemat kršćana i Džemat Dubrovčana, a početkom XVII stoljeća 91 muslimansku mahalu, dvije kršćanske i Džemat Jevreja, što pokazuje kakav je intenzivan razvoj grada bio u XVI stoljeću.

Kada se govori o gradovima na Balkanu u osmanskom periodu, onda je neophodno govoriti o ulozi vakufa u nastanku i razvitku gradskih naselja, posebno u ranijem periodu. Podizanjem vakufskih objekata razne namjene započinjalo je urbano formiranje gradskih naselja, a u daljem razvoju vakufski objekti činili su osnovu tog razvitka. Vakufe su osnivali visoki funkcioneri osmanske države, namjesnici provincija, vojni komandanti, kao i bogatiji trgovci i zanatlije. Mehmed Osvajač je 1459. godine pozvao vodeće ljude u Carstvu da osnivaju vakufe u dijelovima Carigrada gdje oni žive i tako su nastala brojna zdanja u centru grada i oko Zlatnog Roga. Prema pisanju historičara Nešrija, sultan Mehmed je stvorio Carigrad. Njegovi nasljednici, između ostalih Bajezid II i Sulejman, kao i brojni državnici, ulema, sultanije, trgovci i drugi osnivali su vakufe tako da je Carigrad izrastao u veliku metropolu i bio najveći grad u Evropi u prvoj polovini XVI stoljeća.

Osmanska država je planski osnivala gradove u skladu s vojno-administrativnim, privrednim, komunikacijskim, kao i strategijskim potrebama. Prve džamije uglavnom su podizane po direktnom naređenju vladajućeg sultana ili u njegovo ime. Tako je bilo i u Sarajevu. Gazi Isa-beg je podigao džamiju, koja je prvobitno bila mesdžid i „(…) poklonio je umrlom Mehmedu-hanu (…) Taj mesdžid je postao džamija, a kao plate njenim službenicima određeni su timari.“ Džamija se ne spominje u Isa-begovoj vakufnami, a službenici džamije su sredstva za plaće dobivali iz državnih sredstava.

Osim džamija koje su najbrojnije, podizani su i drugi objekti vjerskog, privrednog, humanitarnog značaja, a uz njih su građeni objekti čija sredstva su služila za održavanje vakufskih zdanja. Svi važniji gradovi na Balkanu, kakvi su bili Plovdiv, Sofija, Beograd, Sarajevo, Solun, Bitolje, Skoplje, Tatar Pazardžik i drugi, imali su karakteristična monumentalna zdanja čija je namjena bila vjerska ili su korišteni za opšte dobro stanovništva. Ta monumentalna zdanja građena su od tvrdog materijala, dok su kuće za stanovanje, dućani pa čak i saraji visokih dostojanstvenika podizani od lakog materijala, u znaku prolaznosti svega ovozemaljskog.

Kao ustanove u koje su se slijevali prihodi i novčana sredstva, vakufi su odigrali značajnu ulogu i u razvitku gradske privrede. Država je raznim povlasticama stimulisala naseljavanje stanovništva u gradove. Važnu ulogu u tom pogledu odigrao je muafiyet na osnovu kojeg su stanovnici gradova (zanatlije i trgovci) oslobađani od državnih i feudalnih obaveza, redovnih i izvanrednih. Muafijet je predstavljao činjenicu koja je u demografskom i privrednom smislu značajno doprinijela razvitku gradova.

Urbano formiranje nekih naselja na Balkanu započelo je i izgradnjom tekije. Kada bi šejh, odnosno derviš, dobio od svoga vladara komad zemlje, on bi tu osnivao zavije kao vakuf. Kako su stanovnici na toj zemlji bili oslobođeni poreza, oni su sve više naseljavali taj prostor i na tom mjestu se formiralo novo naselje. Među prvim objektima na području Sarajeva podignute su dvije tekije. Vjerovatno je najstarija bila Gaziler tekija, koju je podigao neki Hasan-beg u Starom Trgovištu, na mjestu gdje je danas Higijenski zavod u blizini Ali-pašine džamije. Druga je već spomenuta Gazi Isa-begova tekija na Bendbaši.

Gradovi su bili uključeni u hasove, zeamete i timare od kojih su njihovi uživaoci imali redovne godišnje prihode. Od 177 gradova na Balkanskom poluostrvu, njih 50 ili 28,3% donosilo je prihod do 20.000 akči, 94 grada ili 53% donosili su prihod od 21.000 do 100.000 akči, a 33 grada ili 18,7% preko 100.000 akči. Prihodi od gradova pripadali su vrhovima osmanske feudalne klase. Skoro četvrtina prihoda balkanskih gradova pripadala je sultanu, 50% vezirima, beglerbezima i sandžakbezima, a ostalo višim vojno-administrativnim službenicima provincija Osmanskog carstva. U sultanske hasove su spadali veliki gradovi kao što su: Solun, Sofija, Plovdiv, Skoplje, Bitola, Avlonija, zatim neki rudarski centri kao Olovo, Rudnik, Srebrenica, Breznik i drugi. Neki od tih gradova su vremenom prelazili iz sultanskih hasova u sandžakbegov has i obratno. Tako je npr. Atina početkom XVI stoljeća bila timar kadije, godine 1526. has Ibrahim-paše, a četrdesetih godina XVI stoljeća spadala je u sultanov has, a od tada u has rumelijskog beglerbega.

Sarajevo je tokom cijelog XVI stoljeća spadalo u has bosanskog sandžakbega. U osmanskim izvorima gradska naselja se nazivaju nefs– samo mjesto, kal’a –tvrđava, utvrđen grad s kulama i bastionima; varoš – prvobitno gradsko naselje; tvrđavsko podgrađe s trgom; kasaba – otvoreno muslimansko naselje čije se stanovništvo pretežno ili isključivo bavi gradskom privredom, zanatstvom i trgovinom i šeher – veće otvoreno gradsko naselje naseljeno isključivo ili pretežno muslimanskim stanovništvom s više džamija i drugih ustanova koje karakterišu veća muslimanska naselja, a to su: medrese, mektebi, tekije, hamami, bezistani, karavansaraji i sl.

Svaki šeher na Balkanu razvio se iz kasabe. Na osnovu podataka koje donosi N. Todorov u svojoj knjizi o balkanskom gradu, vidi se da je u XV stoljeću na Balkanu bio samo jedan veći grad, a do druge polovine XVI stoljeća taj broj se povećao, tako da je bilo osam velikih gradova. Ta istraživanja on je vršio na osnovu broja kuća u gradovima. Najveći gradovi na Balkanu u to vrijeme su Istanbul, Solun, Jedrene, Atena, a sedamdesetih godina XVI stoljeća priključuju im se po veličini i Sarajevo, Nikopolje i Skoplje. U drugoj polovini XV stoljeća Istanbul je imao između 80.000 i 100.000 stanovnika, a u XVI stoljeću taj broj se povećao i u drugoj polovini XVI stoljeća Istanbul je imao oko 700.000 stanovnika. U drugoj polovini XVI stoljeća Solun je imao 25.005, a Skoplje 10.425 itd.

Sarajevo je 1540. godine imalo 40 mahala s 1.368 kuća s 1.045 neoženjenih te jednu kršćansku mahalu s 33 kršćanske kuće, od kojih 13 baština i šest udovičkih kuća, kao i 18 kuća muslimana, a 1604. godine 91 muslimansku mahalu, Džemat Jevreja i dvije kršćanske mahale s ukupno 5.553 kuće, što znači da je u Sarajevu bilo oko 30.000 stanovnika.

Gradovi su bili podijeljeni na džemate i mahale. Posebno je upisivan Džemat muslimana, posebno Džemat kršćana i Džemat Jevreja. I strani državljani u osmanskim gradovima, ukoliko ih je bilo više, mogli su obrazovati zaseban džemat, kao npr. Džemat Dubrovčana. Mahale su se formirale uglavnom okolo džamija, po kojima su dobivali i imena. Islamsko-osmanski gradovi na Balkanu sastojali su se od dva dijela: čaršije – zanatsko-trgovačkog dijela gdje je bio skoncentrisan privredni dio grada i mahala – stambenih dijelova. Za svaku čaršiju karakterističan je trg okolo kojeg su bile razvijene brojne ulice, a u svakoj od njih bile su koncentrisane zanatlije istog ili srodnog zanata. Većina monumentalnih zdanja gradila se na području čaršije: džamije, hamami, hanovi i karavansaraji, medrese te najvažniji trgovački objekti – bezistani.

Poseban impuls trgovini, i to na prvom mjestu međunarodnoj, davali su Dubrovčani čije su kolonije bile razasute po gradovima Balkana. Isto tako su i Jevreji imali značajnog udjela u trgovačkim poslovima u gradovima na Balkanu, od vremena kada su počeli naseljavati to područje nakon što su prognani s Pirinejskog poluotoka krajem XV stoljeća. Okolo čaršije su se razvijale stambene četvrti – mahale, čije je formiranje započinjalo izgradnjom džamije. Karakteristika dijelova za stanovanje jeste obilje zelenila i vode. Podizane su brojne česme, šadrvani, a gdje god je bilo moguće, gradilo se uz tekuću vodu. Tamo gdje nije bilo vode, provodili su se rukavci koji su išli kroz bašče i avlije. Stanovništvo balkanskih gradova u ovom periodu bilo je u porastu, a došlo je i do vjerskih i etničkih promjena.

Turski historičar Ömer Lütfi Barkan je, na osnovu analize popisa iz 1528–1530. godine, došao do zaključka da je u to vrijeme na Balkanu bilo 194.958 muslimanskih kuća prema 832.707 kršćanskih i 4.134 jevrejskih kuća. To znači da je nemuslimanskog stanovništva bilo 4,29 puta više nego muslimanskog. U ovu statistiku autor nije unio sve regije Balkanskog poluostrva, zatim ratne zarobljenike, janjičarske odjeljke u većim gradovima, dvorjane, timar-sahibije i njihove džebelije, posade tvrđava i stanovništvo Carigrada, pa ovaj odnos muslimanskog i kršćanskog stanovništva nije potpuno tačan. U gradovima je situacija bila drugačija. U XVI stoljeću u većini gradova na Balkanu je evidentan porast stanovništva, a njegov vjerski sastav se mijenjao u korist muslimana. Na to je uticao proces prihvatanja islama, kao i metode preseljavanja i kolonizacije.

Muslimansko stanovništvo u balkanskim gradovima najvećim dijelom su bili zanatlije, razni službenici komunalija, visoki funkcioneri, vojnici. Većinu tog stanovništva činili su domaći ljudi, koji su se najviše doseljavali iz okolnih sela. Popisi Sarajeva, na primjer, pokazuju da su većinu stanovništva Sarajeva činili domaći ljudi, a samo mali broj su bili stranci. U deftere su, doduše, upisivani samo porezni obveznici, ali bez obzira na to, mi na osnovu tih popisa možemo donositi određene zaključke o kategorijama i broju stanovnika. Sarajevo se razvijalo u okviru jedne civilizacije zajedno s drugim gradovima na Balkanu.

Najintenzivniji razvoj Sarajeva u osmanskom periodu bio je u XVI stoljeću kada je postalo najveći i najznačajniji grad u Bosni i jedan od većih gradova na Balkanu. U njemu su došle do izraza sve osobenosti jednog islamsko-osmanskog grada, kako u urbanom razvitku, podjeli na dva dijela: stambeni i privredni (mahale – čaršija), tako i u razvoju zanata, njihove cehovske organizacije, kao i u razvoju trgovine. U XVI stoljeću nastala su i najznačajnija i najljepša arhitektonska ostvarenja osmanskog peroda. Razvoju Sarajeva doprinijela je i činjenica što je to bio administrativni, ekonomski, kulturni i prosvjetni centar Bosanskog sandžaka, kasnije Ejaleta.

Na području većeg dijela Balkana prije dolaska Osmanlija bilo je malo gradova. Tek s njihovim dolaskom nastaju brojna gradska naselja, a i ona koja su Osmanlije zatekli mijenjaju svoj izgled. U gradovima koji se naslanjaju na srednjovjekovna naselja može se govoriti o kontinuitetu razvoja grada i života u njemu.

Behija Zlatar, Sarajevo – Godišnjak/Jahrbuch 2013,42:135-140. DOI: 10.5644/Godisnjak.CBI.ANUBiH-40.26

Naslovna fotografija: Maketa starog Sarajeva (maketa predstavlja izgled Baščaršije do 1878. godine) autora Huseina Karišika.

(MiruhBosne)