Husejnija džamija u Gradačcu

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika 2004. godine, proglasila je „Graditeljsku cjelinu – Husejnija (Husein-kapetana Gradaščevića) džamija u Gradačcu“, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

Nacionalni spomenik čine: džamija, abdesthana, biblioteka i harem sa nišanima i ulazne kapije.

Naselje na mjestu današnjeg Gradačca postoji u srednjem vijeku. Ispod utvrde Gračac tada postoje trg i Varoš. Utvrda pripada Bosanskoj kraljevskoj dinastiji Kotromanić.
Dolaskom osmanske uprave u defteru iz 1533. godine pominje se varoš grada Gračaca (kal’a i Gračac) sa 19 kuća u nahiji Gračac.

Od 18. stoljeća, kada je granica Osmanskog Carstva utvrđena na Savi, Gradačac dobija značaj kao strateško mjesto. Dograđuje se utvrda, osniva kapetanija a naselje i Čaršija se razvijaju.
U utvrdi postoji džamija od samog početka 18. stoljeća a ispod utvrde u Čaršiji džamija od kraja istog stoljeća. Čaršijska džamija je ubrzo stradala.

Gradačački kapetan Husejn-beg Gradašćević, 1826. godine gradi ispod utvrde ka Čaršiji novu monumentalnu, potkupolnu džamiju. Zbog toga je ova džamija nazivana i Husejnija.

Graditeljska cjelina Husejnije (Husein-kapetana Gradaščevića) džamije sastoji se od: ulaznih kapija, harema sa nišanima, objekta džamije, abdesthane i biblioteke.

Džamija pripada tipu centralne potkupolne džamije sa trijemom koji je natkriven sa tri male kupole, što predstavlja vrlo čest tip džamije na prostorima Osmanskog Carstva. Prema svojoj konstrukciji, objekat spada u tip građevine kod koje je prelaz iz kvadratičnog oblika u kupolu izveden trompama.
Spoljne dimenzije džamije (uključujući sofe) iznose 18,59 x 13,90 metara. Džamija je zidana kamenom krečnjakom.
Nad približno kvadratnom osnovom unutrašnjih dimenzija oko 11,20 x 11,23 metara konstruisana je centralna kupola koja u potpunosti odražava oblik polulopte. Unutrašnje tjeme kupole nalazi se na visini od 14,70 metara, mjereno od nivoa poda džamije, a njena spoljna visina je 15,25 metara.
Konstrukcija trijema oslanja se na četiri kamena stuba osmougaone osnovice čija širina iznosi oko 50 cm. Stubovi su međusobno i sa sjeverozapadnim džamijskim zidom povezani polukružnim lukovima ispod kojih su postavljene čelične zatege.
Na glavnom kubusu džamije nalazi se ukupno 14 prozora postavljenih u dva horizontalna reda.

Portal džamije predstavlja jedan od njenih reprezentativnijih dijelova. Sastavljen je od kamenog okvira izvučenog iz mase zida. Vrh portala nije završen ravnom linijom, nego se ona talasasto penje prema sredini kompozicije. Neki istraživači ovakav završetak i dekoraciju portala povezuju sa uticajima baroka na graditelje ove džamije. Kameni portal je širok 3,46 i visok 5,50 metara.
Mihrab je izrađen od kamena i, uz portal, predstavlja najreprezentativniji dio džamije. U osnovi ima osam stranica sa radijusom zidne niše od otprilike 54 cm. Ukupna visina mihraba je 5,30 metara.
Mahfil Husejnije džamije pripada tipu tzv. prednjih drvenih mahfila sa dimenzijama 2,56 cm x 11,15 metara. Proteže se cijelom dužinom sjeverozapadnog zida
Munara Husejnije džamije ima kameno postolje i tijelo ozidano opekom. Na visini od 24,30 metara nalazi se šerefe munare sa bogatim dekoracijama.

U džamijsko dvorište Husejnije džamije ulazi se kroz dvije kapije.
Uz džamiju Husein-kapetana 1255. godine po H. (1839/1840) sagrađena je biblioteka čiji je vakif poznati pjesnik i državnik Sejjid Fadil-paša Šerifović (1803-1882).
Abdesthana uz džamiju ima šest česmi i izgrađena je 1963. godine.
U haremu Husejnije džamije smješteno je devet nadgrobnih spomenika. Najstariji datirani nišan potiče iz 1854. godine.

Džamija Husejnija u Gradačcu je poznata po tome što je jedna od najsjevernijih i najmlađih osmanskih podkupolnih džamija Bosne i Hercegovine.

Projekat „Predstavljanja i afirmacije nacionalnih spomenika Tuzlanskog kantona u elektronskim i drugim aktuelnim medijima“, tokom 2018. godine, provodi Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, uz saglasnost i podršku nadležnog Ministarstva za kulturu, sport i mlade TK.