Oko 93.000 boraca suprotstavilo se austrougarskom zaposjedanju Bosne i Hercegovine

Brzi razvoj evropskog kapitalizma i dozrijevanje uslova za formiranje nacionalnih država na Balkanu ozbiljno su uzdrmali Osmansko carstvo, koje se teško i sporo uključivalo u moderne tokove političkog, ekonomskog i kulturnog života. Reformni pokušaji dali su izvjesne pozitivne rezultate, ali nisu uspjeli uspostaviti čvršću integraciju Carstva.

Bosna i Hercegovina, kao najisturenija pokrajina evropskog dijela Turske, imala je značajnu ulogu u produbljivanju te krize, najprije zato što su još od ukidanja janjičara 1826. do 1851. godine u njoj vladali anarhija i sukobi feudalne aristokracije i privilegiranih društvenih slojeva s centralnom vlašću, a od 50-ih pa do 1883. godine neprestane socijalne borbe, od kojih je ustanak 1875-1878. godine bio presudan za dalju sudbinu osmanskih balkanskih posjeda jer je pokrenuo složeno istočno pitanje, izazvao dva rata, živu diplomatsku aktivnost velikih evropskih sila i doveo do Berlinskog kongresa.

U diplomatskoj aktivnosti najviše se angažirala Austro-Ugarska, koja se, poslije francusko-pruskog rata, približila Njemačkoj da bi u njoj dobila sigurno zaleđe za agresivniju politiku prema Balkanu, u kojoj je Bosna i Hercegovina imala veliki značaj – s političkog i strateškog stanovištva njeno posjedovanje i držanje garnizona u Novopazarskom sandžaku obezbjeđivalo je jači uticaj na Balkanu i prepreku formiranju snažnije južnoslavenske države privlačne južnoslavenskim podanicima Habsburškog carstva, a olakšavalo je i stvaranje jakih pozicija u Srbiji, radi kontrole nad željezničkim putem do Soluna, što je opet, značilo potiskivanje ruskog uticaja s Balkana. S ekonomskog stanovišta, posjedovanje Bosne i Hercegovine obezbjeđivalo je važne sirovine (rude i drvo) i proširenje tržišta za industrijsku robu iz Monarhije.

Za takvu kolonijalnu ekspanziju, sračunatu na pribavljanje sirovina i plasman industrijskih proizvoda, nije trebalo graditi prekomorsku flotu. Sve je bilo nadomak ruke: sirovine, jeftina radna snaga i tržište. Nade i želje austrougarske diplomacije ostvarile su se na Berlinskom kongresu 1878. godine, na kome su velike evropske sile skrojile novu političku kartu Balkana. Bosna i Hercegovina je poslije trogodišnjeg ustanka protiv osmanske vlasti predana na upravljanje Austro-Ugarskoj, Srbija i Crna Gora su stekle nezavisnost, Novopazarski sandžak je zadržan u okviru Osmanskog carstva, ali s četiri garnizona austrougarske vojske.

Prve vijesti o mogućoj austrougarskoj okupaciji Bosne i Hercegovine, s proljeća 1878. godine, uznemirile su stanovništvo, posebno bošnjačko. Već 5. juna 1878. formiran je u Sarajevu odbor sa zadatkom da pripremi oružani otpor austrougarskim trupama.

Čim se saznalo za odluku Berlinskog kongresa “Narodni odbor je, 7. jula, iznudio ostavku Veli-paše, vojnog komandanta Bosne. Time je jasno pokazao da će, suprotno naređenjima Porte, organizirati otpor okupaciji. Od tada u svim krajevima Bosne praktično nisu prestajali nemiri, posebno među bošnjačkim stanovništvom. Narodni odbor je 27. jula 1878. zbacio osmansku vlast u Sarajevu i formirao svoju Narodnu vladu”.

Još u toku pripreme za oružani otpor okupaciji, 29. jula, stigle su vijesti da su austrougarske trupe počele prelaziti Savu kod Šamca, Bosanskog Broda i Bosanske Gradiške i nastupati preko Kostajnice, Vrgorca i Imotskog, te da je komandant okupacione vojske, general Josip Filipović, objavio proglas stanovništvu Bosne i Hercegovine u kojem je naveo da austrougarska vojska dolazi uz suglasnost evropskih država i osmanskog sultana i obećava zaštitu života, vjere i imovine, zakonsku ravnopravnost svih stanovnika, te slobodu vjeroispovijesti i jezika.

Bez obzira na to šta je nudila Austro-Ugarska, njene trupe su u svim krajevima Bosne naišle na oružani otpor. Komandant snaga otpora izdao je početkom avgusta Objavu kojom je pozvao svo stanovništvo, bez razlike na vjeru, da se “složno odupru neprijateljima”. Otpor, pretežno bošnjačkog stanovništva, trajao je od početka okupacije, 29. jula, do 20. oktobra 1878. godine, s tim što je znatno oslabljen 19. avgusta, kad je palo Sarajevo.

Za vrijeme zaposjedanja Bosne i Hercegovine austrougarska vojska je vodila oko 60 većih i manjih bitaka, u kojima je izgubila 6.000 vojnika i oficira (od toga je 946 poginulih, 3.980 ranjenih i 72 nestalih). Okupaciju je otpočela s 82.000 vojnika, ali su u toku borbi okupacione snage stalno pojačavane, pa su na kraju brojale oko 200.000 vojnika. Toj sili suprotstavilo se oko 93.000 boraca iz Bosne i Hercegovine.

Borbe za južnu Bosnu i istočnu Hercegovinu počele su u drugoj polovini septembra. Okupacione snage od 7.600 vojnika krenule su 19. septembra preko Romanije, u tri kolone, ka Glasincu, gdje se 6.500 – 9.000 boraca otpora utvrdilo na brdima Mladi i Vitanj. Do žestoke borbe, u kojoj je izbačeno iz stroja 478 austrougarskih vojnika, od kojih su 87 poginuli, došlo je 29. septembra kod Bandina Odžaka i Šenkovića. Srazmjerno broju trupa, to je bio najveći gubitak okupatora na bosanskom ratištu. Ali, bolje opremljena i organizirana okupaciona vojska dobila je odlučujuću bitku za jugoistočnu Bosnu. Put do Drine bio je otvoren. Bez daljeg otpora zaposjela je Rogaticu, a 4. oktobra izbila na Drinu i narednih dana zauzela Višegrad, Goražde i Čajniče. Ulaskom u Foču, 8. oktobra 1878. godine, okupaciona vojska je zaposjela sva značajnija mjesta južne Bosne i istočne Hercegovine.

I najopštiji podaci o otporu domaćeg stanovništva okupacionoj vojsci pokazuju da se radilo o pravom tromjesečnom ratu, koji nimalo nije ličio na “vojničku šetnju”, kako je predviđao grof Andraši, austrougarski ministar vanjskih poslova. Stanovništvo Bosne i Hercegovine je pokazalo da ne prihvata okupaciju niti tuđinsku vlast, bez obzira na to šta je ona nudila i donosila. Neraspoloženje okupacijom će se produžiti i u narednih četrdeset godina i neprihvatanje tuđinske vlasti biće glavna karakteristika političkih odnosa u zemlji sve do 1918. godine.

Izvor: Iljas Hadžibegović, Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća

Naslovnica: Bosanska zastava iz perioda borbe za samostalnost 1878.

(MiruhBosne)