Arheološko područje Gabela kod Čapljine

Gabela se nalazi u plovnom dijelu donje Neretve, uz važnu saobraćajnicu koja je povezivala primorje sa širim brdovitim zaleđem.

Iz tog razloga imala je veliki ekonomski i odbrambeni značaj, posebno u srednjem vijeku i kasnije u doba Osmanlija.

U području oko Gabele, smješta se poznati trgovački centar, trg Drijeva, i ovaj kraj postaje poprište sukoba različitih političkih interesa.

U osmanskom periodu Gabela je bila najznačajniji odbrambeni centar donje Neretve, mjesto čestih sukoba između Osmanlija i Mlečana, koji su vođeni između XVI i XVIII stoljeća. Poslije mira u Požarevcu 1718. godine gubi ekonomski i odbrambeni značaj.

Gabelski grad je u osnovi višeugaonik nepravilnog oblika, prilagođen konfiguraciji terena na kome se nalazi. Sastoji se iz dva, u osnovi nepravilna četverougla, povezana samo velikim ulaznim vratima. Zapadni dio, tzv. Velika tvrđava mnogo je veći od istočnog, odnosno Male tvrđave. Velika tvrđava na završecima zapadnog bedema ima po dva tornja kružne osnove, dok je treći toranj zajednički za obje tvrđave. Kod ulaza na sjevernoj strani koji je bio zasveden bačvastim svodom, nalazila se jedna kapikula. Gornji dio bedema je imao neprekidni niz puškarnica. Pored puškarnica tornjevi su bili snabdjeveni i topovima što potvrđuju historijski izvori. Unutarnji prostor velike tvrđave je skoro ravan i služio je za boravak vojne posade.

Od objekata koje je moguće identificirati, sačuvani su ostaci cisterne za vodu. Mala tvrđava je po načinu gradnje najčvršći objekat u čitavom fortifikacijskom sistemu. Južni bedem leži na kamenoj litici i na njegovom sastavu sa zapadnim je kružni toranj čiji su zidovi sačuvani do visine od 10 m. Unutar bedema su vidljivi ostaci ležišta drvenih greda koje su nosile krovne konstrukcije naslonjenih objekata, a u gornjem dijelu bedema su bila ležišta drvenih nosača platforme za šetnicu kojom je komunicirala posada tvrđave. Kao i u Velikoj tvrđavi i ovdje su bile smještene prostorije za vojne potrebe. U središnjem prostoru Male tvrđave nalaze se ostaci džamije koju su Mlečani pretvorili u crkvu sv. Katarine (sv. Ante?) 1649. godine, da bi 1718. Osmanlije na njenim ruševinama ponovo podigli džamiju. U toku istraživačkih radova, obavljenih u Maloj tvrđavi 1979. godine, u središnjem dijelu prostora pored džamije, pronađena je manja cisterna.

Novi grad je sagrađen između 1660. i 1665. godine. Ovaj dio grada zauzima veći dio prostora sjeverno od Starog grada sa kojim čini jednu veću odbrambenu cjelinu. Glavni ulaz je bio na zapadnoj strani radi lakše veze sa naseljem. Kroz taj otvor ulazilo se u polukružno zasvođenu stražarnicu. Na osnovi analogija s drugim većim utvrđenjima ove vrste koje su podizali Osmanlije, može se zaključiti da su pomoćni ulaz sagradili Mlečani koji su krajem XVII stoljeća zauzeli Gabelu i fortifikaciji dali definitivan izgled dograđujući joj zrakasti dio bedema (Vobanov sistem bastiona koje Osmanlije nisu gradili u ovim područjima).

Na istočnom bedemu je još jedan ulaz čiji dovratnici predstavljaju najkvalitetniji rad mletačkih majstora na cijelom objektu. U novom gradu nailazimo na jednu specifičnost u načinu zidanja bedema. Zidovi s vanjske strane utvrđenja su zidani pod manjim nagibom u tzv. škarpu i s manjom količinom maltera, a sa unutrašnje strane su zasuti zemljom koja ih je pritiskala i bila glavnim uzrokom njihovog propadanja, osobito na sjevernoj strani.

Tokom 1981. i 1982. godine vršena su arheološka istraživanja. Poduzeta su iskopavanja samo do nivoa osnove iz osmanskog perioda. Dublje se nije smjelo ići iz više razloga, iako ima indicija na terenu da u tvrđavi ima i srednjovjekovni sloj. Tokom ovih istraživanja nađeni su uz južni zid džamije, odnosno crkve, ostaci kamene plastike, sa frizom od floralnih elemenata. Unutar zidova utvrđenja pronađena je jedna velika bomba, ostaci jedne eksplodirane bombe i jedno manje željezno đule. Unutar zidina se nalazi kamena ploča sa likom lava, izvedenog u plitkom reljefu, simbolom Mletačke republike. Ploča je iz perioda 1693.-1715., kada su Mlečani držali Gabelu.