U češkoj historiografiji se već odavno barata podatkom, koji je inače nepoznat domaćim historičarima, da se u testamentu vojvode Přemeka Opavskog (1366-1433) spominje njegova treća supruga Jelena (Helena), “baštinica” bosanske krune. Tako formuliran naslov ove žene naveo je jednog njemačkog historičara umjetnosti na pomisao da se tu zapravo radi o kćerki jednog od bosanskih kraljeva.
Prema tome bi i sin kojeg je ona imala sa češkim plemi- ćem bio unuk bosanskog kralja koji je imao pravo na prijestolje Bosanskog kraljevstva. Pošto su njegovu tezu preuzeli i češki heraldičari i historičari, u radu se na osnovu rezultata češke historiografije predstavljaju pojedinosti o ovoj priči, te se detaljnije propituje osnovanost nekih pretpostavki iznesenih o potomcima jednog od bosanskih vladara u Češkoj.
-Sklapanje bračnih veza bilo je osnovno sredstvo široko zamišljene državne politike srednjovjekovnih vladara, u okviru koje su formirana manje ili više korisna savezništva sa udaljenim zemljama. Ta “općeprihvaćena” praksa tadašnjeg vremena, kojaje nalagala da se plemenite kćerke i sestre, kao i druge dvorjanke, udaju u bliže i dalje susjedstvo, podrazumijevala je da one na taj način žrtvuju sopstvenu sudbinu radi viših državnih interesa.
Takvi brakovi, čiji nam dublji politički smisao zbog nedostatka izvora ponekad nije posve jasan, sklapani su zbog različitih motiva a najčešće su ovisili o trenutnom političkom kontekstu i odnosu snaga koji je vladao u regiji.
U historiji srednjovjekovne Bosne imamo mnogo poznatih primjera brakova sklopljenih na taj način i s navedenim ciljevima, ali za neke slučajeve nam uopće nisu sačuvani nikakvi tragovi u historijskim dokumentima. Pošto se već duže vremena smatra da je glavnina genealoških i prosopografskih pitanja o Kotromanićima, vladarskoj dinastiji Bosanskog kraljevstva, već riješena, pronalazak a potom i ponovna
analiza manje poznatih podataka, predstavljaju rijetkost koja može obogatiti i upotpuniti naša dosadašnja saznanja.
Jedan takav podatak je već duže vremena operativan u češkoj historiografiji. Naime, u testamentu vojvode Přemeka I Opavskog, koji je preminuo 1433. godine, spominje se njegova treća supruga Jelena, izvorno Helena, “baštinica” bosanske krune.
Tako formuliran naslov ove žene naveo je njemačkog historičara umjetnosti Edmunda Wilhelma Brauna (1870-1957) na pomisao da se tu zapravo radi o kćerki jednog od bosanskih vladara.
Prema tome bi i sin kojeg je ona imala sa češkim plemićem bio unuk bosanskog kralja koji je imao pravo na prijestolje Bosanskog kraljevstva. Njegove stavove prihvatio je i promovirao češki heraldičar František Chocholatý nakon kojeg su ih preuzeli i brojni drugi češki historičari.
Pošto oni do sada nisu bili poznati našoj historiografiji, ti stavovi svakako zaslužuju da im posvetimo detaljniju pažnju.
Přemek I Opavski
Vojvoda Přemek I rođen je oko 1365. godine kao deseto i najmlađe dijete Mikuláša II, vojvode ratibořskog i opavskog, iz opavske grane dinastije čeških Přemislovića. Ova grana osnovana je 1269. godine kada je češki kralj Přemysl II Ottakar (1253-1278) dodijelio provinciju Opava (njem. Troppau) u češkom dijelu Šleske svom prvorođenom nezakonitom sinu Mikulášu I, čiji je sin Mikuláš II tu provinciju 1318. uzdigao na rang samostalnog vojvodstva.
Dakle, vojvodaPřemek I bio je praunuk češkog kralja Přemysla II Ottakara po nezakonitoj liniji. Nakon smrti svoje starije braće, Přemek je kao petnaestogodišnjak naslijedio njihove posjede, ali i neizmirene dugove.
Nizom odlučnih poteza, te uspješnom bračnom politikom, uspio je povratiti dignitet porodice, uspostaviti suverenitet i utjecaj nad utvrđenjima koje je držao njegov otac te tako ojačati svoju poziciju među šleskim plemstvom. Bio je pristalica dinastije Luksemburgovaca te se nakon smrti češkog kralja Vaclava IV stavio u službu njegovog brata Sigismunda čime je unaprijedio svoju moć, bogatstvo i utjecaj. U Sigismundovoj službi je učestvovao i u Husitskim ratovima u Moravskoj te je bio pasionirani pristalica krune u borbi protiv čeških Husita.
Helena Bosanska
Vojvoda se ukupno ženio tri puta, prvi put nešto prije 1397. sa Annom od Lutza, zatim je drugi put između 1407. i 1410. godine oženio Katarinu od Münsterberga († 23. aprila 1422), sestru Münsterberškog vojvode Ivana, koji je bio posljednji vojvoda iz šleske dinastije Pjastovića,10 i treći put je oženio izvjesnu Helenu kojoj ćemo u nastavku izlaganja posvetiti nešto više pažnje.
Naime, o vojvodinoj trećojsupruzi se ne zna mnogo ali je izvjesno da je brak sklopljen nepunu godinu dana nakon smrti druge supruge jer se Helena prvi put spominje već 23. marta 1423. godine u jednom dokumentu nastalom u kancelariji pape Martina V, bez detaljnijih odrednica, samo kao vojvodina supruga. Naredni put je u historijskim dokumentima susrećemo u testamentu kojeg je vojvoda Přemek sastavio 18. septembra 1433. godine, neposredno pred smrt koja je uslijedila deset dana kasnije. Taj nam dokument zapravo otkriva nešto više pojedinosti o njegovom životu, djeci, braku i ličnosti posljednje supruge.
Prema onome što saznajemo iz njegovog sadržaja, Přemek je sastavio svoj testament, kako bi izbjegao eventualne prepirke sinova Vaclava, Vilima i Ernesta, sa njegovim najstarijim plemićima i gradskim službenicima. U testamentu on od njih traži da sačuvaju jedinstvo, zajedništvo i snagu vojvodstva a najstariji sin Vaclav bio je određen za predvodnika porodice, sa zadatkom da vodi računa da ne upadne u
dugove, te da skuplja godišnje tribute.
U segmentu oporuke koji je posvećen vojvotkinji Heleni, ona se spominje kao “dedička bosanska”, što bi prijevodom na suvremeni rječnik zapravo značilo “bosanska baštinica”, odnosno “nasljednica”.
To je prvi i jedini put da u dokumentima nailazimo na podatak koji upućuje na njeno porijeklo.
Za njeno izdržavanje određena joj je utvrda Vikštejn u opavskoj regiji, koja se nalazi na strmoj litici iznad rijeke Moravice, skupa sa onim što tvrđavi pripada, tj. oružjem i pokretnom imovinom, kao i prihod od Opave, te dvor augustinskih monaha u Opavi, kojeg je vojvoda njoj prepisao nakon što mu je ona pozajmila novac kad je bio u nevolji. Vojvoda također spominje i druge dugove, o kojima Helena posjeduje isprave, i koje joj sinovi trebaju bez prepreka ostaviti i platiti.
Ukoliko Helena jeste bila nasljednica bosanskog prijestolja, ili kćerka jednog od bosanskih vladara, ili čak ukoliko to i nije bila, brak sa plemkinjom iz udaljene zemlje je zasigurno podigao ugled vojvodi Přemku.18 Nije isključeno da je u sklapanje ove veze bio na neki način upetljan i ugarski kralj Sigismund, vojvodin politički zaštitnik.
To se posebno ne smije zanemariti ukoliko se u obzir uzmu Sigismundova brojna ali u konačnici neuspjela nastojanja da obezbijedi utjecaj u Bosanskom kraljevstvu.
Češki heraldičar Chocholatý je, razmišljajući o Heleninom porijeklu, pretpostavio da je ona uistinu i bila kćerka jednog od bosanskih kraljeva s kraja 14. i početka 15. stoljeća. Mislio je da bi ona mogla čak biti kćerka kralja Tvrtka I, te da je rođena neposredno pred njegovu smrt, tj. oko 1391. godine. Prema pogrešnim postavkama historiografije koja je slijedila izlaganje Sigismundovog biografa Eberharda Windeckea, i Chocholatý je pomislio da je Helena skupa s bratom Tvrtkom II 1408. godine odvedena na ugarski dvor u Budim te da ju je od tamo kralj Sigismund udao za češkog plemića. On je u tome išao tako daleko da je pretpostavio da je Helena, tj. Jelena, nosila ime svoje bake, Tvrtkove majke Jelene Šubićke.
U oporuci se ne spominju djeca koja je vojvoda Přemek imao sa Helenom ali iz dokumenata nastalih u kasnijem vremenu saznajemo da su imali sina Přemyslava.
On nije naveden u tekstu jer je vjerovatno bio veoma mlad, međutim, naslijeđe njegove majke, prema testamentu nije pripalo njemu nego vojvodinim sinovima iz prvih brakova. Dakle, Vikštejn već 7. marta 1435. godine drže Přemkovi sinovi Viliam i Ernest, i prema tome se taj datum može uzeti kao terminus ante quem za datiranje Helenine smrti.
Přemyslav II Opavski (cz. Přemysl II. Opavský)
O Přemyslavu II, sinu vojvode Přemka i Helene bosanske imamo daleko više podataka nego o njegovoj majci. Nakon očeve smrti 1433, Přemyslavov stariji brat Vaclav je preuzeo starateljstvo svoje troje mlađe polubraće. Iako im je otac naglasio u svojoj oporuci da se njegova zemlja ne bi trebala dalje dijeliti, braća su svakako podijelila svoje nasljedstvo već 1435. godine.
Pošto Přemyslav u toj podjeli nije dobio nikakav posjed, pretpostavlja se da je on još od ranije bio određen za crkvenu karijeru.
Naime, znamo da je Přemyslav od 1446. bio član bratislavskog katedralnog kapitula. Od 1447. studirao je teologiju u Krakovu, a od 1450. godine i u Beču.
Nakon studija se vratio u Bratislavu gdje je 1465. dobio poziciju kanonika, te postao
kantor kolegija crkve sv. Križa u Bratislavi.
Po smrti biskupa Jošta od Rožmberka,
12. decembra 1467. godine, imenovan je jednim od administratora dijeceze i kandidatom
za biskupsko mjesto. Protukandidat mu je bio papinski legat za Njemačku
i Češku, Rudolf od Rüdesheima. Kandidatura je završila bezuspješno jer je Rudolf
imao jače preporuke od pape Pavla II, poljskog kralja Kazimira i gradske uprave.
Přemyslav je živio u Bratislavi gdje je imao kuću i gdje je 1472. godine možda bio uključen i u istragu o krivotvorenju novaca.29 Bio je veliki poznavatelj umjetnosti, skladao je pjesme na grčkom i latinskom, a smatran je učenim iz područja teologije i alhemije. Poznat je i po tome što je napisao i traktat o astronomiji i astrologiji, naslovljen Practica verissima ad faciendam veram et perfectam lunam, koji nažalost nije sačuvan.
Iako je bio svećenik, nije prestao biti formalni suvlasnik opavskog vojvodstva sa svojom braćom, na pečatu kojim je ovjeravao svoja pisma i dokumente pisalo je: S.Przemeslai ducis Opavie.
Međutim, češki kralj Juraj Podjebradski ga je 1464. godine primorao da se odrekne svojih prava na opavsko vojvodstvo ali je Přemyslav i dalje unatoč tome nastavio koristiti titulu opavskog vojvode (“z Boží milosti kníže Opavský)”.
Přemyslav nije bio oženjen i nije imao potomstvo za koje se zna. Umro je 16. juna 1478. godine i sahranjen je u crkvi sv. Križa u Bratislavi gdje mu se i nalazi nadgrobni spomenik u obliku ploče od pješčanika.
Ta ploča je smještena u koru gornjeg dijela crkve i prikazuje pokojnika u stvarnoj veličini. Figura, grbovi i natpis su izrađeni u reljefu i bili su dosta dobro očuvani.
Na nadgrobnom spomeniku vojvoda je prikazan kao snažan čovjek u srednjoj dobi, na glavi nosi hercešku krunu, stoji sa stopalima naslonjenim na lavu, kao što je to čest običaj u kasnosrednjovjekovnim nadgrobnim spomenicima. Iza lava stoji pas propet na zadnjim nogama dok su prednje šape postavljene na vojvodino bedro. Přemyslav je obučen u dugu albu, na kojoj je dalmatika sa dvostrukim rukavima.
Lijeva ruka se odmara na prsima, a u desnoj drži štap koji na vrhu završava gotskom cilindričnom krunom. Oko nadgrobne ploče teče natpis koji u prijevodu s latinskog jezika glasi: Sjajni knez, vojvoda Přemyslav, vojvoda Opave, stariji, kanonik katedrale, i ove crkve kantor, ovdje pokopan, umro u godini gospodnjoj 1478. 16. juna. U miru počiva.
Ono zbog čega je ovaj nadgrobni spomenik zapravo najzanimljiviji u kontekstu našeg izlaganja jesu grbovi koji su na njemu prikazani. Naime, heraldički desno od figure vojvode Přemyslava nalazi se podijeljeni štit Opavskog vojvodskog grba sa šljemom, na kojem je plašt, i bivoljski rogovi. Lijevo je drugi grb sa desnom kosom prugom i po tri ljiljana sa obje njene strane. Desni grb je poznat kao crveno-bijeli grb opavskog vojvodstva i njega je vojvoda koristio na jednom svom pečatu sa povelje
koja se nalazi u bratislavskom dijecezanskom arhivu. Dakle, naslijedio ga je od oca.
Drugi grb je nama daleko poznatiji i imamo osnova pretpostavljati da ga je naslijedio od majke.
Njemački učitelj i historičar umjetnosti Herman Luchs (†1887) je smatrao da ovaj grb pripada staroj šleskoj porodici Würben (Wrbna) (Slika 7),ali je Braun ovu teoriju odbacio istaknuvši da je wurbenski grb, kojeg nalazimo na pečatima od sredine 13. stoljeća, uvijek imao štit sa horizontalnom prečkom koja ni u jednom slučaju nije bila kosa.39 On je, po našem shvatanju, ovom grbu ispravno pripisao bosansko porijeklo, čime se tek poklapaju razbacani fragmenti u jednu sliku i uspijeva povezati vojvodu Přemyslava s majkom Helenom, “dedičkom bosanskom”.
U daljem zaključivanju Braun je slijedio pisanje Otta Forst-Battaglie koji je pretpostavio da bi Helena po svoj prilici mogla biti kćerka bosanskog kralja Stjepana Ostoje. On je kao prilog ovoj tvrdnji naveo i grb Tvrtkovića iz Fojničkog grbovnika kao istovjetan onome koji se nalazi na nadgrobnoj ploči u Bratislavi , a njegov trag slijedio je i već spominjani Chocholatý.
On je, koristeći djelo Pave Anđelića o srednjovjekovnim pečatima u Bosni i Hercegovini, došao do zaključka da su grb s ljiljanima koristili samo Tvrtko I i Dabiša, dok su Ostoja i Tvrtko II koristili druge grbove, s obzirom na to da je Tvrtko II bio premlad da bi se hronološki uklopio u ova razmatranja, onda je Chocholatý zaključio da je Helenin otac morao biti Tvrtko I.
-Helena koja se u testamentu svog supruga naziva “dedičkom bosanskom”, može, ali i ne mora biti kćerka jednog od bosanskih vladara. Ukoliko to i jeste bila, ne možemo znati na osnovu čega je navedena s tim naslovom baštinice, odnosno nasljednice, i da li je ona uopće pretendirala na bosansku krunu.
Poznavajući princip naslijeđivanja prijestolja Bosanskog kraljevstva u okviru porodice Kotromanića, ne možemo reći da li je ona na to uopće imala pravo kao, recimo, najstarija kćerka nekog bosanskog kralja.
Čini nam se izglednim da je ona to i mogla biti ali da je njen naslov “baštinice” zapravo imao sasvim određenu funkciju i služio je da njoj neposredno, ali i njenom suprugu posredno, osigura veći ugled u društvu koje ih je okruživalo. Sigurno je da takav naslov u jednoj udaljenoj zemlji i nije mogao predstavljati ništa drugo do pukog ukrasa. Svakako ne bismo smjeli isključiti ni upletenost ugarskog i češkog kralja Sigismunda Luksemburškog, ne samo na sklapanje ovog braka, nego i na sve eventualne političke konotacije koje je on u vezi s Bosnom mogao kasnije imati.
Što se tiče ličnosti Heleninog oca, to pitanje će svakako ostati otvoreno i bit će veoma teško riješiti ga bez dodatnih pokazatelja. Ukoliko prihvatimo da joj je otac uistinu i bio jedan od bosanskih kraljeva, i ako se uzmu dva ključna podatka iz njenog života; prvi njen spomen u dokumentima kao udate žene u martu 1423. i okvirni datum njene smrti, nešto prije marta 1435. godine, dobijamo nekoliko opcija za utvrđivanje identiteta njenog oca. Naime, u opticaju su svakako već spominjani Tvrtko I Kotromanić koji je umro 1391. godine, zatim Dabiša koji je umro 1395, te Stjepan Ostoja, bosanski kralj u dva navrata, od 1399. do 1404. i od 1408. do 1418, i za kojeg znamo da je u trenutku smrti imao zrelog sina Stjepana Ostojića sposobnog da sam preuzme i naslijedi prijestolje.
Iz kombinacije bismo mogli isključiti kralja Tvrtka II Tvrtkovića jer je bio veoma mlad kada je prvi put došao na prijestolje 1404. godine. Prema onome čime trenutno raspolažemo, najveća vjerovatnoća
je da je Helena bila kćerka kralja Stjepana Ostoje, neovisno od toga što se grb na nadgrobnoj ploči njenog sina razlikuje od onoga kojeg je kralj Ostoja koristio na svojim pečatima. Naime, grb sa šest ljiljana bio je u upotrebi tokom cijelog trajanja Bosanskog kraljevstva, a računa treba voditi i o činjenici da je nadgrobna ploča svakako izrađena početkom druge polovice 15. stoljeća kada je u Bosni bio korišten onaj grb koji je na njoj i prikazan.
U tom pogledu nam i ličnost vojvode Přemyslava II ostaje nejasna. Ne znamo da li je on dao da se na njegovu nadgrobnu ploču postavi grb Bosanskog kraljevstva, ili je to učinio nakon vojvodine smrti neko ko je poznavao njegovo porijeklo. Mi također ne možemo znati da li je on uopće bio svjestan tog svog bosanskog porijekla jer ga u drugim dokumentima nikada nije ni isticao. Međutim, unatoč tome, možemo
postaviti pitanje da li je ikada razmišljao o kandidaturi na bosansko prijestolje. Možda ga je u tim nastojanjima spriječila njegova crkvena karijera i dostojanstvo.
Bilo bi korisno znati da li je Přemyslav poznavao jezik i kulturu zemlje iz koje je poticala njegova majka iako je ona, prema svemu sudeći, umrla dok je on još bio veoma mlad; da li je održavao veze sa svojim rođacima; da li je bio upoznat sa dešavanjima u Bosni, da je Bosna pala 1463, da Bosansko kraljevstvo više nije postojalo u vrijeme kada je on bio kanonik u Bratislavi? Odgovore na ova pitanja bismo mogli očekivati tek nakon pronalaska novih podataka koji bi bacili nešto više svjetlosti na život i djelatnost vojvode Přemyslava II.
Izvor: Emir O. Filipović – Kćerka i unuk bosanskog vladara? –
Prilog prosopografiji i heraldici Kotromanića (FILOZOFSKI FAKULTET U SARAJEVU, RADOVI – KNJIGA 3.)
Naslovna fotografija – ruine dvorca Vikštejn
(MiruhBosne)