Bosna kao geopolitička cjelina jedna od povijesnih zemalja u Evropi

Iz govora prvog predsjednika Bosne i Hercegovine Alije Izetbegovića na Univerzitetu Oxford, 2001. godine…

-Današnje političke granice Bosne i Hercegovine utvrđene su tokom 18. i 19. vijeka nizom mirovnih sporazuma i konvencija, ali Bosna kao geopolitička cjelina jedna je od povijesnih zemalja u Evropi sa gotovo neprekinutom poviješću od sredine srednjeg vijeka do danas.

Od 1180. do 1463. Bosna je bila nezavisna kraljevina; od 1580. do 1878. bila je ejalet (izraz koji označava najveću teritorijalnu jedinicu u turskoj carevini); od 1878. do 1918. „krunska zemlja“ u sastavu Austro-Ugarske; a od 1945. do 1992. federalna republika u sastavu Jugoslavije.

Od 1992. Bosna i Hercegovina je nezavisna država, članica Ujedinjenih nacija.

Historija Bosne je historija borbe za vlastiti identitet i nezavisan položaj na razmeđu svjetova.

U srednjem vijeku ta volja za nepripadanjem ni Istoku ni Zapadu, ili za pripadanjem oboma, na plastičan način ilustrira jedan fenomen poznat kao bogumilstvo ili „bosanska crkva“. Bosanska crkva ili bosanska hereza izraz je otpora Bosne i dobrih Bošnjana protiv hijerarhije kršćanske crkve, one u Carigradu, kao i one u Rimu. Heretički pokret, koji će svoje snažno uporište naći u Bosni, nastao je na Istoku, a sredinom desetog stoljeća preko Bosfora prenio se u Makedoniju. Patrijarh Teofilakt u svojoj poslanici tadašnjem mađarskom kralju Petru opisuje ga kao „mješavinu pavlićanstva i manihejstva“. Osnivač, pop Bogumil, uči da postoje dva božanstva, dva principa – princip dobra i princip zla – Bog i Sotona. Bogumili odbacuju sakramente, liturgiju, crkve, križeve, kipove i ikone. Zauzimaju oštar stav prema svjetovnoj vlasti i zemljoposjednicima.

Neprijateljstvo između kršćanskog Istoga i Zapada dostiglo je vrhunac kada su križari 1204. godine osvojili Carigrad i tu osnovali neprirodno Latinsko carstvo. Nakon šest križarskih ratova, od kojih je pet bilo neuspješno, kod običnih ljudi javilo se nezadovoljstvo. Umjesto brze pobjede nad tzv. „nevjernicima“ koji su im obećavale pape, slijedio je poraz za porazom. Umjesto sloge među kršćanskim svijetom došlo je do razdora, umjesto bogatog plijena, gubici i neimaština.

Bosna, koja je bila jedno od središta hereze, ležala je na granici istočne i zapadne crkve. Papama je bilo stalo da na toj graničnoj liniji učvrste svoje pozicije. Uporedo sa ovom crkvenom konfrontacijom, u Bosni su se ukrštavali interesi svjetovnih sila, posebno Mađarske i Bizanta. Bosanska hereza bila je izraz oba aspekta otpora, duhovnog i političkog. To je ujedinilo pape i kraljeve protiv Bosne. Papa Inocent III pozvao je 1200. godine mađarskog kralja Emerika da pokrene rat protiv bosanskog bana Kulina, a šalje i svoga kapelana Ivana Casamarisa da uvjeri najistaknutije bogumilske vođe da se odreknu učenja i priznaju vrhovni autoritet rimske crkve. Oni su to učinili na Bilinom polju 1203. godine, ali izgleda da to pokajanje nije bilo iskreno, jer je u toku narednih 200 godina slijedio niz križarskih ratova protiv Bosne, uglavnom neuspješnih. Prvi je pokrenuo papa Grgur IX 1234., pa mađarski kralj Ludovig 1363., pa kralj Zigmund 1408.

Bosanska crkva nije bila ugušena; ona ostaje važan faktor u odbrani zemlje od tuđinskih nasrtaja. Tek se bosanski kralj Tomaš (1443 – 1461), suočen sa turskom opasnošću, priklanja Vatikanu.

Prelaskom Bosne u turske ruke 1463. nestaje bogumilske hereze, a vjernici bosanske crkve najvećim dijelom prelaze na islam. Pod turskom vlašću Bosna je ostala sljedećih više od 400 godina. Islamizacija velikog dijela stanovništva, koja se odvijala postepeno, najizrazitija je i najvažnija karakteristika novovjekovne povijesti Bosne.

Po dolasku Turske počinju se prvi put spominjati pravoslavni svećenici i vjernici, a nekoliko pravoslavnih manastira spominju se već u 16. stoljeću (u Tavni, Lomnici, Paprači i na Ozrenu).

Franjevci su počeli djelovati u Bosni od sredine 14. stoljeća, a godine 1463. Sultan Mehmed Osvajač u Fojnici potpisuje čuvenu Ahdnamu, kojom potvrđuje slobodu djelovanja franjevaca u Bosni.

Polovinom 16. vijeka, po odobrenju turskih vlasti, u velikom broju u Bosnu dolaze Jevreji, protjerani zajedno sa muslimanima iz Španije, nakon pada Granade 1492. Albanski svećenik Peter Masarechi u svom izvještaju iz 1624. godine navodi da je tada u Bosni živjelo 150.000 katolika, 75.000 pravoslavaca i 450.000 muslimana. Pouzdano se zna da je egzistirala i velika jevrejska zajednica, ali Masarechi broj Jevreja ne navodi.

Tako Bosna postaje rijetka zemlja u kojoj žive pomiješani pripadnici četiri religije, prava Abrahamova ekumena.

U toku čitavog XVIII stoljeća bosanski muslimani brane Bosnu od Austrije, ali i od Osmanlija, jer u isto vrijeme raste separatističko raspoloženje bosanskih muslimana prema Carigradu. Oni zahtijevaju autonomiju Bosne i energično se odupiru reformama Selima III (1789 – 1809). Taj otpor će prestati tek pobjedom sultana Mahmuda nad Husein-begom Gradaščevićem 1832. godine.

Godine 1737. bosanska vojska potukla je austrougarsku u bici kod Banje Luke, nakon čega 50 godina nije bilo upada stranih vojski u Bosnu, ali je 1788. došlo do novog rata između Turske s jedne i Austrije i Rusije sa druge strane.

Austrijski car Josip II i ruska carica Katarina Velika sporazumjeli su se da Turcima preotmu balkanske zamlje i podijele ih među sobom. Došlo je do geopolitičke podjele interesa na Balkanu, što je na kraju dovelo do austrijske okupacije Bosne 1878.

Počinje dominacija Zapada u Bosni koja traje do danas. Prvo je Austrija i formalno anektirala Bosnu 1908. Zatim je, nakon Prvog svjetskog rata, Bosna ušla u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Jugoslavije, koja je do 1943. bila monarhija pod dominacijom Srba, a zatim sljedećih skoro 50 godina republika pod vlašću komunista.

Kada je sve ovo završeno i kada je Bosna 1992. proglasila nezavisnost, sve koprene i svi prividi su pali, a ukazao se njen ogoljeli reljef: tri naroda, možda tačnije tri religije – islam, katoličanstvo i pravoslavlje. Četvrtog naroda, Jevreja, nije praktički više bilo: uništili su ga ljudi koji su došli iz srca Evrope, ratne 1941 – ‘42. godine. Ostala je samo mala zajednica od nekoliko hiljada pripadnika, okružena zasluženim poštovanjem.

Veliki potres izazvan rušenjem Sovjetskog saveza i istočnog bloka, uzdrmao je temelje Jugoslavije koja se i sama prostirala sa jedne i druge strane Velike granice. Jugoslavija se raspala na temeljne elemente, od kojih se sastojala. Ključna zemlja koja je ove elemente spajala u jedno bila je multinacionalna i multikulturna Bosna i Hercegovina. Sile koje su iznutra razorile Jugoslaviju, pokušale su razoriti i Bosnu. Došlo je do agresije sa istočne (1992), a zatim i sa zapadne strane (1993). Bosna se očajnički branila. U srži ovog otpora bili su bosanski muslimani.

Ulogu odbrane Bosne koju je u srednjem vijeku odigrala Crkva bosanska, odigrao je sada islam, kao duhovni oslonac otpora većinskog naroda, naravno u potpuno izmijenjenim historijskim prilikama.

Srpski nacionalni program definiran još u prošlom stoljeću, predviđao je Srbiju do Karlobaga u Hrvatskoj, dakle preko cijele Bosne. Hrvatski nacionalni program vidio je „Hrvatsku do Drine“, opet preko cijele Bosne, samo u suprotnom smjeru. Milošević i Tuđman samo su simboli ovih ambicija i ove nove konfrontacije u drugom historijskom kontekstu.

Odlučni otpor Bosne pokazao je da ona ima historijsku utemeljenost…