Najljepša i najznačajnija arhitektonska djela osmanskog perioda u Bosni nastaju u 16. stoljeću. Pored osnovne uloge kao sakralnih i kulturno-prosvjetnih objekata, džamije su predstavljale i centre mahala koje su nosile imena svojih osnivača. Bili su to visoki funkcioneri osmanske vlasti, bogati trgovci i zanatlije, kao i drugi građani Sarajeva.
Da je 16. stoljeće njegovo zlatno doba, Sarajevo može zahvaliti Gazi Husrev-begu. Ovaj najpoznatiji bosanski sandžak-beg, po ocu porijeklom iz Bosne, a po majci unuk sultana Bajazida II, učinio je da Sarajevo od kasabe postane šeher: grad sa stotinjak džamija, s pet medresa, šest hamama, tri bezistana, šest tekija, s više biblioteka, mostova, hanova, karavansaraja i brojnim dućanima.
Među sarajevskim džamijama iz tog vremena svojom arhitekturom izdvajaju se Gazi Husrev begova, Careva, Ferhadija, Hodže Duraka (Baščaršijska), Muslihudina Čekrekčije, Mustafa-bega Skenderpašića i Ali-pašina. Gotovo sve veće džamije podignute su u čaršiji, osim džamije Skenderija i Ali-pašine koje su izgrađene na periferiji tadašnjeg Sarajeva.
Unutrašnjost oslikali vrhunski majstori
Ferhadija džamija biser je islamske arhitekture koji svojom monumentalnošću dominira okruženjem. Stručnjaci smatraju da je ona jedna od najljepših jednoprostornih podkupolnih džamija izgrađenih u osmanskoj Bosni. Ostale su: Aladža u Foči, Karađoz begova u Mostaru, Ali-pašina u Sarajevu, Hadži Alijina ili Šišman Ibrahim-pašina u Počitelju, Pljevljanska, Sinan-begova džamija u Čajniču i Kalaum Jusuf-pašina (Kuršumlija) u Maglaju.
Unutrašnjost sarajevske Ferhadije oslikali su arabesknim slikarstvom vrhunski majstori. Takva ljepota i mistika arabeske mogle su se u Bosni naći još u Aladža džamiji u Foči i Karađoz-begovoj džamiji u Mostaru.
Džamija se nalazi na zapadnoj strani sarajevske čaršije uz ulice Ferhadija i Vladislava Skarića. Iza džamije je vakufsko zemljište na kojem je danas parking. U neposrednoj blizini bio je izgrađen Tašlihan (kameni han). Ferhadiju je sagradio Ferhad-beg Vuković-Desisalić hidžretske 969. godine (1561./62). Ferhad-beg je bio bosanski sandžak-beg od 1568. do 1572. godine. Oko džamije je kasnije nastala posebna mahala, poznata kao Ferhadija.
Datum izgradnje džamije vidi se iz hronograma iznad portala:
Ferhad-beg podiže ovu građevinu,
Sastajalište asketa, dom pobožnih
Bog nam nadahnu njen hronostih:
“Za ljubav Boga, gospodara svjetova.“ (969.)
Osnivač Ferhadije potječe iz poznate srednjovjekovne familije Vukovića-Desisalića.
Za održavanje džamije i drugih svojih zadužbina, Ferhad-beg je ostavio nekoliko nekretnina u sarajevskim ulicama Halači i Bravadžiluk. Kako su ta dobra nestala u požaru 1697. godine, brigu za održavanje džamije i izdržavanje njenih službenika preuzele su druge osobe koje su zavještale svoje nekretnine i novac. Nekad su uz džamiju bili mekteb, imaret (javna kuhinja), česma i šadrvan, koji su uništavani najviše u požarima. Iznova su podizani pa opet rušeni, paljeni…
Na istočnoj strani džamijskog dvorišta bio je mekteb osnivača džamije koji je uništen u požaru 1697. godine. Potom je izgrađena nova zgrada s istom funkcijom. Podigao ju je Mehmed-beg Dženetić, ali je i ona izgorjela 1879. godine. U ovom je mektebu mualim bio i poznati sarajevski ljetopisac Mula Mustafa Bašeskija. Prema Evliji Čelebiji, darul-hadisi (škole za izučavanje islamske tradicije) postojale su na deset mjesta u Sarajevu. Profesori islamske tradicije predavali su besplatno u Carevoj, Ferhadiji, Husreviji, Kodža Ali-pašinoj i Isa-begovoj džamiji.
Poznato je da je pred dvorištem džamije “između one čikme i Jeftanovića ulice“ bila česma s kamenim koritom, koja je pripadala Gazi Husrev-begovom vodovodu, a porušena je 1892. godine. Za šadrvan, koji je bio kod ulaza u džamiju, Evlija Čelebi napisao je: “Na tri stotine mjesta postoje sebilji (sebilhane) gdje ljudi piju vodu. Oni su podignuti iz ljubavi prema mučenicima sa Kerbele. Većina ih je u čaršiji i na trgu. Impozantni su sebilji Ferhad-begov, Husrev-begov, Murat-begov, Gazi Isa-begov i drugih prvaka i uglednih ljudi.“
U haremu džamije sačuvani su stari nišani, a ima i nišana novijeg datuma.
Kameno zdanje olovom prekriveno
Ferhadija je podkupolna džamija s trijemom natkrivenim malim kupolama i vitkim minaretom. Šejh Sejfudin Kemura o Ferhadiji piše: “Džamija je od klesanog kamena sazidana, pokrita kubetom, koje je olovom prekriveno, sa kamenitom munarom. U džamiji imade, kao i u ostalim, minder od izrezanog kamena vrlo krasno i fino napravljen; ima ćurs, koji, iako je drven, ipak je lijepo napravljen, a musandra joj je na kamenitim oblim stupcima. Džamija je dosta široka i duga, a dobro i vidna zbog mnogih pendžera. Vrata su joj na svod, a ispred vrata su sofe, pokrite sa tri pomalešna kubeta. Oni su također na kamenim oblim stupcima…“
Džamija je dimenzija 10,9 sa 11,2 metra, čiji su kameni zidovi debljine 1,1 metar. Minaret je građen od sedre, a kupola, kupolice, unutrašnji lukovi i lukovi oko prozora zidani su turskom opekom. Sve unutrašnje zidne površine džamije ožbukane su i okrečene, a pojedini su dijelovi i oslikani. Unutrašnja je visina džamije do kupole oko 16,5 metara, vanjska je visina do alema gotovo 17 metara. Četrnaestostrani kameni minaret ima prečnik od oko dva metra i prigrađen je uz desni, vanjski zid. Na vrhu je minareta alem, rađen u olovu, sa četiri jednake jabuke. Alem završava japrakom (motiv lista). Osvjetljenje unutrašnjosti dobro je zbog 26 jednostavno oblikovanih prozora.
O slikanoj dekoraciji Ferhadije džamije nije se dugo znalo gotovo ništa jer su zidne površine krečenjem i naslagama boja jako oštećene. Arabeskno slikarstvo 16. stoljeća vidljivo je u Aladža džamiji u Foči, Karađoz-begovoj džamiji u Mostaru i u sarajevskoj Ferhadiji. Po kvaliteti i tehnici rada, ove arabeske posjeduju mnogo veće vrijednosti od drugih koje se mogu naći u Bosni i Hercegovini.
“Koliko su dugo uspjele da se očuvaju orginalne, najstarije dekoracije, nije poznato, ali je sigurno da je 1761.–1762. godine uslijedio novi dekorativi ciklus. O tome, jednom kratkom rečenicom govori sarajevski hroničar Mula Mustafa Bašeskija, koji kaže: da su popravljene i ukrašene Ferhadija i Baščaršijska džamija. Ovaj hroničar je dalje zabilježio među umrlim i nekoliko imena nakaša koji su živjeli u drugoj polovini XVIII stoljeća (Mustafa Basa sin Mahmutov, Mula Ismail, Mula Mehmed, Mali Husein), što navodi na mogućnost da je oslikavanje Ferhadije džamije mogao obaviti i neki majstor iz Sarajeva“, napisao je Jusuf Začinović.
Harem pred džamijom
U periodu austrougarske okupacije BiH svi vapnom obijeljeni i bojeni premazi iz osmanskog perioda bili su prekriveni novim dekorom, rađeni šablonski, tmurnog kolorita.
Međutim, i to je skoro sve uništeno (ostali su samo pojedini fragmenti) zato što je austrougarska vlast skinula olovni pokrivač s džamije. Sondiranje zidnih namaza radi otkrivanja starih zidnih dekoracija pokazalo je da postoji pet bojenih slojeva iz različitih perioda.
Piše: Nihad HALILBEGOVIĆ, Faktor.ba/Magazin STAV
(mb)