Kratak izvještaj o ispitivanju starina crkava manastira Ozrena, Tamne, Papraće i Lomnice

Autor: ĐOKO MAZALIĆ, GLASNIK ZEMALJSKOG MUZEJA, 01.01.1938.

Imao sam priliku da prošlog ljeta, uz pripomoć »Zadužbine Sare i Vase Stojanovića« pri beogradskom univerzitetu, a u saradnnji sa gosp. Milenkom S. Filipovićem, profesorom univerziteta u Skoplju posjetim u svrhu naučnog ispitivanja danas postojeće, stare manastirske crkve u sjevero-istočnoj Bosni. Iako često opisivane, sve te crkve nisu bile stručno ispitane.

O njima se mnogo pisalo od nazad pedesetak godina po našim listovima, naročito sriskim (»Javor«, »B. h. Istočnik«, »Bos. Vila«, »Stari s. zapisi i natnisi«, »Šematizam prav. mitrop. i arhid. dabro-bosanske«, »Gl. srp. uč. dr.«, »Politika« itd. pa almanah »Nar. Jedinstvo« i »Gl. Zem. muzeja« u Sarajevu), ali u najviše slučajeva kao pod nekom sugestijom, da crkve potiču iz vremena Nemanjića pa da su čak i njihove zadužbine.

Idući za tom sugestijom moralo se prolaziti pored očiglednih činjenica, koje govore sasvim drugo. Lijepo je zanositi se nacionalnim vrijednostima starih vremena u čemu smo mi neumorni ali vidjeti u svakoj starini baš našu najsjajniju kulturnu epohu za nauku nije korisno, za naučnika je često opasno, a za laika kako kad. U ovome našem slučaju, previđala se sva naša rasna vrijednost, puna borbenosti i žilavog nastojanja da se pod Osmanlijama održi, za račun romantike vezane za naš srednji vijek, pretstavljen nesumnjivo velikim vladarima, a to je grijeh prema onima, koji su ove crkve podizali, a i prema nama samima. Jer, nema sumnje, da je za nas od većeg značaja spoznaja, da je narod, sam, siromašan, uz male vođe, ovdje uglavnom niže sveštenstvo, u najteže vrijeme, shvatio značaj podizanja ovih građevina, nego što bi ih eventualno bili podigli naši raniji vladari, koji su imali i moći i materijalnih sredstava u izobilju.

Ali, sugestija je bila i odveć primamljiva i tražeći samo Nemanjiće, previđali su se oni »smereni« igumani i monasi, koji skromnim, isprošenim sredstvima podigoše ove crkve, zalijevajući ih često i vlastitom krvlju. Prelazilo se olako preko fakta, da sve te crkve nisu nigdje spomenute prije 16 vijeka. Njih četiri! Da je jedna, može se i dogoditi, ali sve!

Od običnog kamena priviđao se ljudima mramor, od slabog zidanja bogatstvo, od slike monaha, kralj. Ne mora biti stručnjak, pa da upoređujući zidanje Makarijevo s ovim, vidi jedno te isto. Naročito, ako se uporedi zidanje njegove zadužbine u Budisavcima ili one, sad već djelomično uklonjene njegove priprate u Peći.

A šta je sa starim grobljima? Bar bi se našlo kraj jedne od ovih crkava ostataka pravoslavnog, srednjovjekovnog groblja, ostataka ploča, krstača ili natpisa, kakvi se nađu već kraj poneke od naših, starih crkava srednjeg vijeka.

Bosanskih međutim, sa stećcima, puna je okolina Lomnice i Papraće. Šta je sa zidanim inokostasima oltarskim pregradama kakve su inače imale sve srpske, stare crkve tamo do konca 14 vijeka? Nema im ni traga, niti ga je bilo. Tragova starog živopisa nema.

Postoji samo onaj s preloma 16 u 17 vijek, a on je prvobigan. Pod njegovom korom nema starijeg sloja. Materijal građevina je vrlo skroman i uzet iz najbliže okoline, često s lica mjesta: stećci bosanskih groblja, krečnjak, serpentin, pješčar, sedra (bigor) i diabas (Grunstein, Zelenac), kamen eruptivnog porijekla. Iako znalački, zidanje tih crkava nije besprekorno: zidovi negdje povijeni, upotreba drvenih stega, upotreba u platnima zidova slabo pritesanog kamena, miješanog bez računa, oskudica na plastičkoj dekoraciji u kamenu itd.

Kraljevske zadužbine Nemanjića i velike i male, pa i njihove vlastele, bile su drukčije opremljene. Građevni elementi ovih crkava uzeti su koliko iz moravske toliko iz raške škole, a ima među njima i elemenata islamskih građevina. Po osnovi svojoj pripadaju one uprošćenom tipu provincijalnih crkava.

Izgleda, da je mit o Nemanjićima u vezi s ovim crkvama nastao ovako: znalo se da je kralj Dragutin vladao krajevima u kojima se te crkve nalaze. Narodni pjevač 17 i 18 vijeka, stvarajući nove pjesme, veže zidanje tih crkava za Nemanjiće. Tronoški letopisac inspiriše se njim, učeni ljudi 19 vijeka ovim, a sami inspirišu sveštenstvo i okolinu crkava. Ovi to sad pričaju kao tradiciju i predaju dalje.

Zaboravlja se samo na to, da je kralj Dragutin, koji bi jedini i mogao učiniti nešto u tom dijelu Bosne, dobio ove krajeve u vlast od svog šurjaka mađarskog kralja Ladislava. Sam je bio pobožan, ali stalno pod uplivom svoje matere, uporne katolkinje, koja je u Srbiji imala naročitu, katoličku misiju. Bio je i pod uplivom Kataline, svoje žene, koja je također bila katolkinja. Imao je veza s papom i uopšte orijentisao se prema Zapadu. Nije istorija utvrdila, da je podigao i jednu crkvu, a Arilje i Đurđeve Stupove (kod Rasa) samo je obnavljao. Sve to nije mogao Danilo u Žitijima o njemu pisati. Naprotiv. A sasvim je i jasno zašto. Međutim Dragutinov brat Milutin bio je sušta protivnost. Oslanjao se u svojoj politici na pravoslavnu crkvu i bio uopšte orijentisan prema Istoku. Poznate su njegove zadužbine.

Na našim građevinama nema starijih i novijih zidanja i doziđivanja, koja bi se razlikovala po materijalu i načinu zidanja, izuzev sitnijih plastičkih elemanata iz novijeg vremena. Slike ktitora, koje smo otkrili u dvjema crkvama, prikazuju sveštenike, za koje znamo da su živjeli potkraj 16 vijeka, a živopis svojom karakteristikom potvrđuje to. Sve ove građevine izleda da su podignute brzo jedna za drugom, čim je bila poznata opšta dozvola otomanske vlade za opravljanje i zidanje crkava. One su samo jedan dio onog novog strujanja crkvenog i nacionalnog života srpskog naroda naglo pokrenutog i organizovanog u 16 vijeku od Makarija (1557—1574).

Narod iz krajeva, u kojima su podignuti ovi manastiri zna da priča o istim majstorima, koji su ih gradili i o redu, kojim je to građenje išlo. Daleko od istine nije to pričanje. Same građevine ga potvrđuju. Spomenuti mi je da su naš rad na licu mjesta svesrdno pomagali gospoda natstojnici gore spomenutih manastira: arhimandrit, otac Danilo, iguman (Tavna); otac Gavrilo, iguman (Ozren); otac Joakim, iguman (Papraća) i gosp. Sava Savić paroh lomničke crkve, na čemu im najsrdačnija hvala.

Ozren Manastir je podignut pod ograncima planine Ozrena, po kojoj je dobio i ime, nedaleko od Bosanskog Petrovog Sela, sreza gračaničkog. Građenje crkve izgleda da je privođeno kraju zauzimanjem popa Jakova 1587, kad je crkva dobila kameni iatos, od koga su se očuvali manji dijelovi. Posve je završena (stalan krov) i slikana dva decenija kasnije pod igumanom Joakimom, za koga se s velikom vjerojatnošću može držati (Filipović) da nije niko drugi, nego sam bivši pop Jakov.

Cjelovit tekst na: infobiro.ba

Foto: Manastir Ozren

(MiruhBosne)