Na zapadnom obronku Trebevića nad Sarajevom smješteno je Debelo brdo, najznačajnije arheološko područje na kojem je nađeno prahistorijsko gradinsko naselje, antički i kasnoantički odbrambeni objekat.
Kao takvo 2005. godine je proglašeno nacionalnim spomenikom BiH. Danas ove kasnoantičke supstrukcije su potpuno zarasle u grmlje i travu, a najlakši prilaz lokalitetu je sa istočne i jugoistočne strane, ali kroz privatni posjed porodice Asčić.
Iako je arheološki neprocjenjivo bogato, o ovom brdu ne postoje pisani historijski podaci.
Ipak, poznato je da je život na Debelom brdu trajao od eneolita (2000/1700. godine prije naše ere) preko bronzanog doba, starijeg i mlađeg željeznog doba, do početka naše ere, te kroz cijeli antički i kasnoantički period, sve do kraja VI stoljeća. Na Debelom brdu nalazilo se jedno od najznačajnijih prahistorijskih naselja bronzanog doba (1800-1300. godine prije naše ere) u unutrašnjosti sjeverozapadnog Balkana.
Također, u neposrednoj blizini arheološkog blaga nalazi se i kula o kojoj se jako malo zna. Sagrađena je u prvim decenijama austrougarske uprave, te je se u njoj nalazila jedna manja regimenta austrougarske vojske. Sam položaj Zlatišta je itekako bio povoljan za kontrolu i pregled teritorija, a smim tim je bila i jako dobro uporište u slučaju napada.
Kula na Zlatištu kao i drugi fortifikacioni objekti su bili uvezani u jedan polukrug kako bi spriječilo upade u grad i kako bi se grad mogao kontrolisati sa svih pozicija. Arhitektonski gledano ova kula odgovara, klasičnom vojnom austrougarskom stilu, sa bedemima, prostorom za vojsku, oružarnicom, te komandnim centrom.
U antičkom i kasnoantičkom periodu, na Debelom brdu podignuta su utvrđenja koja su štitila obližnja civilna naselja u dolini. Utvrđenje na Debelom brdu štitilo je antičko naselje koje se u kotlini kroz koju teče Miljacka protezalo od raskrsnice kod Alipašine džamije na istoku do Kampusa (bivše Kasarne «Maršal Tito») na zapadu.
Istraživanja na Debelom brdu svjedoče o kontinuiranom naseljavanju ovog gradinskog, tj. odbrambenog položaja.
Debelo brdo sa Zlatištem i Soukbunarom je jedno od najvažnijih nalazišta kasnog bronzanog doba (1400-1300/1100. godine prije naše ere). Naselje na Debelom brdu je i dalje jedno od najvećih gradinskih naselja koje se pružalo u dužini od nekoliko stotina metara, obuhvatajući više zaravanaka i padina kao i dva manja brda (Debelo brdo i Zlatište).
Naseobinski kompleks, pored platoa Grad na Zlatištu i platoa na Debelom brdu, na kojima su bile gradine, obuhvatao je plato ispod strmih stijena kod Soukbunara, te zaravanke i male kotline između Debelog brda i Zlatišta. Radi se o naselju sa manjim utvrđenim dijelovima i sa otvorenim naseljima ispod i oko njih. Pretpostavlja se da je naselje bilo organizirano kao i u prethodnim periodima bronzanog doba, tj. da su nastambe bile grupirane u manje skupine.
Od oruđa i oružja zastupljeni su keltovi (šuplje sjekire), bronzana koplja, kratki mačevi-bodeži, te kalupi za livenje ovog oružja. Naselje na Debelom brdu je ujedno bio već ustaljen i dugovječan zanatski i proizvodni centar, i odaje stabilnu i čvrsto organiziranu društvenu zajednicu.
Na sjevernim obroncima Debelog brda nađeno je mnogo pokretnih nalaza iz skoro svih prahistorijskih perioda, od eneolita do latena: mnoštvo keramičkih ulomaka, 119 cijelih posuda, skoro 600 tkalačkih pršljenova, piramidalnih utega za tkalačke stanove i ribarske mreže. Od mnogobrojnog koštanog materijala, koji je uglavnom izrađivan od srnećih i jelenjih rogova, izdvajaju se razni šiljci za bušenje kože, dijelovi nakita, privjesci, strugalice i češljevi. Od metala je rađeno oruđe i oružje i dijelovi nakita. Od kamena su izrađivani brusevi, žrvnjeni, privjesci slični onima iz vojničkih grobova na Glasincu (halštat), a nožići od obsidijana, posebno u starijem željeznom dobu (halštatu).
Pošto je pokretni arheološki materijal iz antičkog i kasnoantičkog doba većinom nađen u očuvanom tankom kulturnom sloju unutar zidina utvrđenja i u kulama A i B, pretpostavlja se da je ovdje bilo neko manje rimsko utvrđenje od I do IV stoljeća, a da je utvrđenje, čiji su ostaci otkriveni 1893. godine, sagrađeno negdje iza 535. godine, kada su ovi krajevi opet pripojeni Justinijanovom carstvu.
Utvrđenje na ovoj strateški dobro izabranoj tački služilo je između ostalog za odbranu naselja koje se nalazilo na obje obale Miljacke (danas od Alipašine džamije do Kampusa) i na drugoj obali po obližnjim padinama oko Vrbanja mosta. Zidine utvrđenja se nalaze na jugozapadnoj polovini lokaliteta. Bedemi vode uz jugozapadni, zapadni i sjeverni rub Debelog brda, i to uz lakše pristupačne dijelove prirodne glavice. Istočna strana terena je zaštićena stijenom uz koju je jako otežan pristup. Utvrđenje ima dva bedema: južni i zapadni kao vanjski i sjeverni unutrašnji. Ulaz u tvrđavu je bio na zapadnoj strani, skoro kod sjeverozapadnog ugla bedema. Ispred njega se nalazila mala kula (A) četverougaone osnove. U kuli je bio pod od krečnog maltera. Na jugoistočnom kraju utvrđenja se unutrašnji bedem završavao kulom četverougaone osnove (kula B). Fiala je zatekao ovu kulu u visini do iznad prvog sprata sa očuvanim omalterisanim stropom.
Pri zaštitnim iskopavanjima 1983. godine, tragovi stropa više nisu zatečeni. Bedemi imaju izlomljene linije, građeni su od grubo priklesanog kamena, dimenzija vezanog krečnim malterom. Ostaci bedema su se očuvali do 1893. godine, dok su 1983. godine zatečeni ostaci zidova samo u jugozapadnom i zapadnom dijelu i to do visine od oko 0,6 m.
Unutar bedema, iz antičkog perioda (I – IV stoljeća) nađeno je mnogo domaće i importirane keramike (1895, 125), dijelovi noževa, dlijeta, kopči za pojaseve, bronzanih dugmeta i šivaćih igala, podloge za ogledalca, poljoprivredni alat (motike, dio pluga, svrdla, strjelice). Između ostalog, nađene su dvije keramičke boce rađene na grnčarskom kolu. Na dnu jedne od njih je natpis minuskulnim kurzivom na latinskom: EGO IVSTVS OLARIVS ET MANUS MEAS RVGETVS ET FETETVS. Opći smisao natpisa je: “Ja sam pravi lončar, a moje su ruke prljave a plodne.”
Iz kasnoantičkog perioda nađeni su i komadi koštanih češljeva, krstaste fibule sa lukovičastim završecima, vaga, utezi za vagu i razne kopče.
Danas je Debelo brdo u priličnoj mjeri devastiran i potpuno zapušten. Na stijeni koja omeđuje istočnu stranu lokaliteta podignuta su dva betonska ulaza u podzemni prostor za centar veze tadašnje JNA.
Tim radovima nisu uništeni ostaci kasnoantičkog utvrđenja, ali su na raznim mjestima na platou Debelog brda ostaci vertikalnih betonskih kanala, jedna betonska podloga za manju zgradu u kojoj je stanovala vojna posada. Na sjeverozapadnom uglu su ostaci rovova Armije BiH iz rata 1992-1995. godine.
Na jugoistočnom rubu lokaliteta i na kasnoantičkim ostacima još leži nekoliko redova vreća napunjenih zemljom koje je postavio SFOR tokom spomenutog rata. Kasnoantičke supstrukcije su potpuno zarasle u grmlje i travu.
Najlakši prilaz lokalitetu je sa istočne i jugoistočne strane, ali kroz privatni posjed porodice Asčić.
Ovaj spomenik jedan je od 101. nacionalnog spomenika koji se nalazi na području Sarajeva. Priče o tim spomenicima dio su projekta “101. medijska priča o nacionalnim spomenicima u Sarajevu” kojeg provodi Udruženje “Bosanski stećak” s ciljem promocije kulturno-historijskog nasljeđa Bosne i Hercegovine.
Priredila: Amina Zornić/BNN.BA