Bosanski pašaluk (beglerbegluk) bio je jedini beglerbegluk u Turskom Carstvu kome su i teritorij i središte bili na južnoslavenskom području. Bosanski paša držao je pod svojom vlašću područje veće nego ijedan bosanski kralj!
– Do osnivanja bosanskog pašaluka 1580.g. sve naše zemlje bile su razdijeljene na tri beglerbegluka (ejaleta, pašaluka),kojima su sjedišta bila izvan južnoslavenskih zemalja i to u Sofiji (rumelijski ejalet),Temišvaru (temišvarski ejalet) i Budimu (budimski ejalet).
Bosanski sandžaci bili su svi u sastavu rumelijskog ejaleta, izuzev zvorničkog i pozeskog sandžaka koji su bili u sastavu budimskog ejaleta.
Bosanski ejalet (pašaluk, beglerbegluk) je nastao u okviru sistema reformi upravne podjele Carstva, koja je za cilj imala stvoriti zasebno organizovan ejalet na najzapadnijim granicama Carstva.
Bosanski beglerbegluk osnovan je izdvajanjem bosanskog, hercegovačkog, kliškog, krčko-ličkog i pakračkog sandžaka iz sastava rumelijskog ejaleta i izdvajanjem zvorničkog i pakračkog sandžaka iz sastava budimskog ejaleta, te njihovim uvrštavanjem u sastav bosanskog ejaleta (beglerbegluka, pašaluka).
Središte pašaluka ostao je raniji bosanski sandžak, koji je imao matičnu ulogu prema ostalim sandžacima, iako su svi u suštini pravno bili nezavisni jedan od drugog i jednako potčinjeni svome beglerbegluku.
Sandžakbeg bosanskog sandžaka imao je rukovodeću funkciju u osvajačkim akcijama osmanskih namjesnika u Bosni i susjednim oblastima, tako su sve dalje osvajane teritorije prvo pripajane bosanskom sandžaku, da bi se kasnije uokvirile u teritorije zasebnih sandžaka.
Tako je Hercegovina prvo pripojena bosanskom sandžaku, a kada su osvajanja hercegovih zemalja privedena kraju, obrazovan je hercegovački sandžak.
1470.g. osvojeni dijelovi Dalmacije, Lika i Krbava nakon osvojenja ušli su u sastav bos.sandžaka, da bi se osamostalile u kliški sandžak 1537.g. Od osvojenih zemalja u Slavoniji obrazovan je 1557.g. čazmanski sandžak, teritorijalno izdvojen iz sastava bosanskog sandžaka.
Smatra se da je bosanski pašaluk osnovan negdje između 25. aprila i 23. septembra 1580.g.
U dubrovačkim izvorima nalazimo ga u izvještaju dubrovačkog vijeća iz oktobra 1580.g. ‘…o darivanju bosanskog sandžakbega, koji je postao beglerbeg nad sedam sandžaka…’.
Bosanski sandžak se od tada naziva Paša-sandžak, jer je u njemu bilo sjedište bosanskog paše ili beglerbega (dva ili tri tuga), a u sastav bosanskog ejaleta ulazilo je sedam sandžaka: bosanski, hercegovački, kliški, krčko-lički, pakrački, zvornički i požeški.
Bosanski pašaluk (beglerbegluk) bio je jedini beglerbegluk u Turskom Carstvu kome su i teritorij i središte bili na južnoslavenskom području.
Bosanski paša držao je pod svojom vlašću područje veće nego ijedan bosanski kralj!
Prva teritorijalna promjena bosanskog pašaluka izvršena je već krajem XVI.st., kada je u Bosanskoj krajini obrazovan bihaćki sandžak, koji je priključen bosanskom pašaluku, pa se tada bosanski pašaluk sastojao od osam sandžaka.
Već 1600.g. izdvojen je požeški sandžak iz bosanskog pašaluka i pripojen je novoosnovanom kanjiškom pašaluku (ejaletu), u čijem je sastavu ostao do kraja osmanske vlasti.
Ako izuzmamo pitanja sandžaka Petrinje, Orahovice i Valpova i Konavala, čije je postojanje bilo ili kratkotrajno ili samo na papiru, može se ustvrditi da je bosanski pašaluk tokom XVII.st. činilo sedam sandžaka: bosanski, hercegovački, zvornički, kliški, pakračko-cernički, krčko-lički i bihaćki, s tim što su posljednja dva često spajana u jedan sandžak i što je bihaćki sandžak sredinom XVII.st. bio neko vrijeme sasvim ukinut.
Mirom u Zitvi 11.novembra 1606.g., granica bosanskog pašaluka je bila sljedeća. Od Drave prema Savi granica je išla istočno od Siska, dalje je išla u zapadnom smjeru prema Korani, koja je predstavljala granicu do gatačkog polja.
Na Zrmanji je bila tromeđa Bosanskog pašaluka, Hrvatske i mletačkih posjeda u Dalmaciji.
Od Zadra do Dubrovnika protezala se granica prema Mletačkoj Dalmaciji u čiji sastav nisu ulazili Skradin i Makarska krajina (bos. pašaluk).
Za vijeme Kandijskog rata 1645-1669.g. granica je doživjela određena pomjeranja, Mlečani osvajaju Solin, Klis i privremeno Makarsku krajinu.
Na jugu bosanski pašaluk se protezao od Dubrovnika do Ulcinja i Bara, koji su bili u sastavu Rumelije i Kotora u sastavu Mletačke Albanije.
Granica s Rumeliijom je dalje ka sjeveroistoku išla Nikšićem, Kosovskom Mitrovicom, Novim Pazarom, Novom Varoši, Pribojem, Višegradom, Srebrenicom, Zvornikom, Loznicom i Šapcem, gdje je išla Savom do Rače.
Tu je bosanski pašaluk graničio sa budimskim ejaletom.
Prvim beglerbegom bosanskog pašaluka imenovan je dotadašnji sandžakbeg bosanskog sandžaka (1573-1580) Ferhed-beg Sokolović, koji od tada nosi titulu paše.
Ferhad-paša Sokolović je ostao na položaju bosanskog beglerbega neprekidno do 1588.g.
Izvor: Bosanski pašaluk, Hazim Šabanović
(MiruhBosne)
