Sjećanje na Džemala Bijedića: 39 godina od tragične smrti

Utorak, 18. januara 1977. godine: službena novinska agencija TANJUG objavljuje vijest koja je potresla jugoslavensku javnost. U avionskoj nesreći kod Kreševa poginuo je Džemal Bijedić, predsjednik Saveznog izvršnog vijeća SFRJ. Šef jugoslavenske vlade, drugi čovjek u državi – odmah poslije Josipa Broza Tita. Skupa s Bijedićem poginula je njegova supruga Razija, članovi službene pratnje, te posada aviona – ukupno 7 osoba.

Iznenada i tragično, okončana je politička karijera čovjeka u vrijeme čije za koga su mnogi prognozirali da će, nakon smrti maršala Tita, biti jedan od njegovih glavnih nasljednika.

Ilegalac, borac, državnik

Džemal Bijedić je rođen 22. aprila 1917. godine u Mostaru, u uglednoj, ali osiromašenoj trgovačkoj porodici, porijeklom iz Gacka. Kao student prava u Beogradu pristupa komunističkom pokretu, postavši ubrzo jedan od najistaknutijih aktivista. U vrijeme Drugog svjetskog rata rukovodi partijskim organizacijama u Sarajevu i Tuzli, a osim kao ilegalac, bio je i partizanski borac, dočekavši kraj rata kao oficir OZN-e.

U prvim poratnim godinama, Bijedić zauzima odgovorne položaje u republičkoj vlasti i Centralnom komitetu Komunističke partije BiH; koju godinu poslije, međutim, na čelu je Oblasnog komiteta KP BiH za Hercegovinu i predsjednik mostarskog sreza. Nešto kasnije, ponovo se vraća u Sarajevo, u republičku vladu, a zatim postaje i član Saveznog izvršnog vijeća u Beogradu. Preživjevši različite pokušaje političke diskreditacije, 1967. preuzima vodeću funkciju u Bosni i Hercegovini – mjesto predsjednika Narodne skupštine, da bi 1971. bio imenovan za predsjednika Saveznog izvršnog vijeća SFRJ. Bio je to vrhunac njegove političke karijere – koja, kako vidimo, nije bila “pravolinijska” niti isključivo uzlazna. Bijedić je, naime, bio istinski državnik i sposoban političar, a ne slijepi izvršitelj partijskih naloga. Te kvalitete je iskazao na čelnoj poziciji savezne vlade, kroz mjere i reforme koje su dovele do ekonomske stabilizacije i privrednog uspona Jugoslavije, ali i jačanja njene vanjskopolitičke pozicije.

Među običnim narodom, Džemal Bijedić je uživao veliku popularnost. Tome je doprinosila njegova skromnost i jednostavnost, tako bliska običnome puku, dok su izraženi gospodski i građanski maniri, ne tako česti među pripadnicima jugoslavenske komunističke elite, Bijedića činili dostojnim predstavnikom Jugoslavije u susretima sa inozemnim državnicima, među njima i liderima svjetskih sila poput SAD-a i SSSR-a.

Nemjerljiv je Bijedićev doprinos borbi za ravnopravan položaj Bosne i Hercegovine u jugoslavenskoj federaciji, te za afirmaciju bosanskohercegovačke državnosti i ravnopravnosti njenih naroda. Iako je oboje bilo zagarantirano temeljnim dokumentima ZAVNOBiH-a, to se u uvjetima poslijeratnog strogog partijskog centralizma bilo uveliko izgubilo. S obzirom na visoke državne i partijske funkcije na kojima se nalazio, Bijedić je značajno utjecao na odluke o nacionalnom priznanju Bošnjaka (makar i pod imenom “Muslimana”), a isto tako ima možda i ključne zasluge u borbi za status i ravnopravnost hrvatskog naroda, koji je do tada bio poprilično zapostavljen u republičkim institucijama, dok su pojedini krajevi poput Zapadne Hercegovine, noseći hipoteku navodnog ratnog ustaštva, u razvojnom pogledu potpuno zaobilaženi. Tu Bijedićevu borbu za ravnopravnost Bosne i Hercegovine i njenih naroda mnogi mu nikada nisu oprostili.

Okolnosti nesreće i teorije zavjere

Avionska nesreća u kojoj je poginuo Džemal Bijedić bila je predmet obimne istrage, koju je sprovela posebna stručna komisija Saveznog komiteta za saobraćaj i veze. Javno saopćenje komisije isticalo je da je avion “Learjet 25b”, kojim je letio Džemal Bijedić, bio tehnički ispravan, te da su oba pilota imala dovoljno iskustva na letu spomenutim tipom aviona na relaciji kojom su tog kobnog dana letjeli. No, ustanovljeno je da su, u trenutku kada se avion spremao za slijetanje na sarajevski aerodrom, njegova brzina i visina leta “znatno odstupali od predviđenih po propisanoj proceduri za prilaz i slijetanje na aerodrom Sarajevo”, te da je zbog tih odstupanja, “do kojih je došlo iz dosad neutvrđenih razloga”, avion u 10.43 h, leteći na visini za 300 metara nižoj od minimalno dozvoljene, osjetno većom brzinom, udario u greben planine Inač, na visini od 1.350 metara.

To je ono što je saopćeno javnosti i neki su, već tada, sumnjali u zvaničnu verziju, kako to već biva kada smrtno stradaju istaknuti političari i državnici. Sve ono što se na prostorima Jugoslavije i Bosne i Hercegovine desilo kroz desetak-petnaest godina nakon Bijedićeve smrti, dodatno je probudilo takve sumnje.

Među različitim teorijama zavjere i špekulacijama koje su veoma često lišene svake ozbiljnosti, najuvjerljivijim se čine sumnje koje je u medijima u više navrata iznosio Bahrudin “Buri” Bijedić, Džemalov bliski rođak i nekadašnji visokopozicionirani dužnosnik Službe državne bezbjednosti. On tvrdi da se Džemal Bijedić nekoliko mjeseci pred pogibiju u krugu najbližih prijatelja žalio da mu je život ugrožen, te da mu je potkraj oktobra 1976. i osobno pričao o lošim odnosima u saveznoj vladi. Ukazujući na brojne propuste u organizaciji leta (npr. činjenicu da su najnovijim mlaznim avionom letjela dvojica starih vojnih pilota i sl.), kao i druge sumnjive okolnosti, Bahrudin Bijedić pretpostavlja da se radilo o atentatu, iza kojeg su stajali velikosrpski krugovi unutar Jugoslavenske narodne armije. U medijima su se, isto tako, pojavile i priče osoba navodno uključenih u istragu (u pravilu, “koje su željele ostati anonimne”), po kojima je navodno ustanovljena sabotaža instrumenata u avionu, koji su pokazivali nižu visinu od stvarne, nižu brzinu od realne itd.

Sve ove priče je teško provjeriti, pa je i njihova vjerodostojnost upitna. Historičari će, stoga, u njima prije prepoznati tipičnu mitologizaciju kakva se nerijetko veže za iznenadne i tragične smrti velikih državnika i značajnih ličnosti nego li ozbiljne naznake.

Komisija koja je istraživala avionsku nesreću je sačinila detaljan izvještaj (sačuvan u Arhivu Jugoslavije u Beogradu), u kome su navedeni i brojni detalji koji nisu saopćeni javnosti: propuste u organizaciji leta, kakvih je zaista bilo, zatim brzinu kao faktor koji je psihički utjecao na pilote – Bijedić je, naime, žurio na sjednicu Centralnog komiteta Saveza komunista BiH, kasnije krenuvši iz Beograda (jer je prethodno kasnio polazak aviona sa kojim je Tito otputovao u službenu posjetu Libiji, a čijem je ispraćaju i Bijedić prisustvovao) i brojne druge “posredne i neposredne faktore”, zaključivši ipak da je udes bio “posledica direktnih propusta posade u održavanju propisanih elemenata leta”.

Bijedićevo naslijeđe

Džemal Bijedić je skupa sa suprugom sahranjen u Sarajevu, 21. januara, uz najviše državne počasti. Širom Jugoslavije održane su komemoracije. U štampi su objavljeni brojni nekrolozi, prigodni tekstovi, sjećanja, reportaže… Dio toga je kasnije štampan i u posebnu monografiju. Kasnije, raspadom Jugoslavije, ta uspomena je na određen način reducirana, na Bosnu i Hercegovinu, tačnije – one njene dijelove u kojima većinski žive Bošnjaci. U svakom slučaju, činjenica je da u bošnjačkom nacionalnom imaginariju Džemal Bijedić i danas zauzima istaknuto mjesto, rame uz rame sa ličnostima poput Husein-kapetana Gradaščevića, Mehmeda Spahe ili Alije Izetbegovića. Univerzitet u Mostaru nazvan je po Džemalu Bijediću; u mnogim drugim gradovima njegovo ime nose ulice. Nedavno se, iz pera dr. Husnija Kamberovića – dugogodišnjeg direktora Instituta za istoriju u sarajevu, pojavila i Bijedićeva politička biografija, kao jedna od prvih historiografskih sinteza o ovoj ličnosti, koju valja preporučiti svakome ko se više zanima za život i djelo ovog državnika.

Naredne godine navršava se “okrugla”, 40. obljetnica od smrti Džemala Bijedića, ali i ravnih stotinu godina od njegovog rođenja. Nadajmo se da će one biti dostojno obilježene.

Izvor: BKC Gračanica