Stari grad Soko u Sokolu kod Gračanice

U Bosni ima više Gračanica. Ali je samo jedna ona što se iznenada otkinula od srednjovjekovnog kraljevskog grada Sokola, a zatim naglo zaustavila sahat hoda južnije, s lijeve strane rijeke Sokoluše, ispod starog srednjovjekovnog rudnika željeza, a ispred tamnih obrisa Ozrena i otvorenog vjetrovitog Sprečkog polja, koje se nekad zvaše Gračaničko kao što i Sokoluša bijaše nekada Gračanica rijeka.

U doba srednjovjekovne bosanske države, kraljevski grad Soko, nedaleko od Gračanice imao je izuzetno važnu ulogu u odnosima između bosanske kraljevske dinastije Kotromanića i dinastije mađarskih kraljeva i krupnih feudalaca sjeverno od Save.

Između ostalih, to dokazuje i jedna latinska isprava u obliku darovnice ili vjenčanog ugovora, kojeg su 2. juna 1429. godine potpisali knez Radivoj Ostojić, sin bosanskog kralja Stjepana Ostoje i brat budućeg kralja srednjovjekovne Bosne Stjepana Tomaša s jedne i Nikola Velički, ugarski velikodostojnk iz Slavonije s druge strane. Taj srednjovjekovni pravni akt, do sada je najstariji pisani trag iz prošlosti gračaničkog kraja, po kojem je i utemeljen Dan općine Gračanica, 2. juni.

Stari Grad se nalazi u selu Soko, oko 5 km sjeveroistočno od Gračanice, u neposrednoj blizini puta Gračanica-Gradačac.

Na padinama koje se spuštaju izvorišnom dijelu rječice Sokoluše, u sredini prirodne zavale koju okružuju južni obronci Trebave, je kamena krečnjačka gruda visoka oko 40 m na kojoj je podignut grad Soko. Selo Soko je jedno od najstarijih naselja na području općine Gračanica.

U srednjem vijeku grad Soko je, zajedno sa Dobojem, Srebrenikom i Teočakom, bio na južnoj liniji graničnih utvrđenja Bosne prema Ugarskoj. Sjevernu liniju su činili Doboj, Gradačac i Koraj.

Padom Srebrenika, cijela oblast između donjih tokova Bosne i Drine, Spreče i Save, u kojem je bilo 12 utvrđenih gradova, ulazi u sastav Otomanske imperije. Prema mađarskim izvorima Soko je zapalila mađarska posada. To područje je dugo bilo “ničija oblast” sve do 1426. godine, kada su, poslije bitke na Mohaču, Osmanlije mogle uspostaviti stalnu vlast. Do tog vremena posade su bile ulufedžijske (graničari-dnevničari), bez stalnih timara (dodijeljenih zemljišnih posjeda od čijih su se prihoda članovi posade izdržavali), pa se ne spominju u popisima. Tek iz 1528. godine postoji prvi popisni defter sa timarima upisanim na ime članova posade Sokola. Prema spahijskom popisnom defteru iz 1533. godine, te godine posada tvrđave Soko dobiva stalne timare. U defteru Zvorničkog sandžaka iz 1528. godine popisani su i naseljeni Vlasi u varoši grada Sokola. Iako je zabilježeno da su sredinom XVI vijeka Osmanlije držale manju posadu od 19 ljudi u gradu Sokolu, nisu ga napuštali sve do 1840.godine. Ovaj kraj je u XVI vijeku pripadao Zvorničkom sandžaku, a po osnivanju kapetanija ušao je u sastav Srebreničke kapetanije.. Pretvoren je vojnu utvrdu sa kojm je upravljao dizdar. U narednih 150 godina nije imao strateški značaj sve do perioda iza Bečkog rata (1683-1699). Ostali sačuvani podaci su iz peiroda od 1716. godine pa nadalje. Tada je u gradu bio dizdar Hasanaga. U to vrijeme grad Soko je imao i topčijskog agu.Sedamdesetih godina 18. vijeka, gradačački kapetan Mehmed dao je da se izvrše popravke na gradu. Zapisano je također, da je u gradu, 1833. godine bilo 7 topova i da su 1838. godine bile neophodne manje popravke koje nisu izvršene.Napušten je1840. godine (Kreševljaković, 1952, 168). 

Grad Soko je sagrađen na vrhu kamene grude koja se diže oko 40 m iznad okolnog terena. Zidovi i gabarit grada je maksimalno prilagođen prirodnim uvjetima. Bedemi grada zatvarali su jedinstvenu cjelinu ovalnog oblika, površine oko 650 m2. Veličina mu je prilagođena osnovi i prirodi terena, kao i funkciji odbrambenog grada.

Grad se po svojim karakteristikama i dimenzijama uklapa u tip gradova građenih u dolini Bosne, kojoj i sam pripada (Visoko, Vranduk, Doboj). Prema položaju građen je za odbranu u doba hladnog oružja, jer ga okružuju sa skoro svih strana veći vrhovi. Prema oblicima polukružnih i trapezaste kule, te izlomljenih linija perimetralnih bedema, prije bi došla u obzir njegova izgradnja na razmeđi 14. i 15. vijeka nego ranije. Tome u prilog govore i malobrojni historijski podaci iz prve polovine 15. vijeka. Grad se veže za posjed Kotromanića.

U osmanskom periodu očito su vršene razne popravke bedema što se vidi na pojedinim mjestima po rupama od podužnih hatula, koje se isprepliću sa srednjovjekovnim.

Graditeljska cjelina – Stari grad Soko u Sokolu, Gračanica, proglašena je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

(mb)