Pismo i pismenost utemeljena kroz brojne povelje od srednjovjekovlja, vremena bosanskih banova i kraljeva do danas kazuje bosančicom, ćirilicom, arabicom, latinicom, o istoriografiji pismenosti u ovim krajevima. Brojni materijalni dokazi poput natpisa u kamenu svjedoče mali dio bogate riznice bosanskog jezika i Bosne u Humu i Humnini, južnim djelovima bosanske države.
Ono što je važno napomenuti kod razumijevanja bosanskog pisma Bosančice je to da nije bilo u starobosanskom jeziku složenih glasova Lj, Nj. Pri izgovoru, ovi glasovi su se izgovarali pojedinačno kao u primjerima; ljubav/jubav, ljepota/jepota, koljeno/kojeno, trešnja/trešna i sl. Rečenica na primjer: “bolje je ne idi tamo jer nema nje“ glasila bi: “boje je ne idi tamo jer nema ne“.
Na prostoru Humnine, u bosanskom jeziku dominantna bješe ikavica,tek kasnije vremenom će ona biti potiskivana baš kao i pismo-Bosančica. Književnik i pjesnik Salko Čevra uradio je redakciju Bosančice 1995. godine.Svoju zbirku pjesama „S humske ploče glagol“ ispisao je pismima Bosančicom i Latinicom iskazujući ljubav prema bosnitetu Bosne u njenim južnim krajevima njegujući i čuvajući blago bosanskog jezika.
Nekad davno, u vrijeme bosanskog Dida, Banova i Kraljeva u Humu i Humnini, na prostoru oko rijeka Bune, Bunice i ponornice Posrt, živješe porodice dijaka ,kovača, ljudi koji „kovaše“ u kamenu, u metalu, na papiru. Po tom zanatu, ljudi koji su proizvodili alatke/“kosače“ zvaše se Kose, Kosari, Kosare, a po njima cijelo naselje dobi ime Kosor. Imenima i namjenom razlikovale su se alatke „kosače“ u domaćinstvu; Kosa (Alatka za košenje trave), Kosjera (Alatka za sječu grmlja sa kraćom drškom), Kosor (Alatka za sječenje granja sa dužom držalicom).
Obzirom da je Blagaj imao brojne „vrsne“ majstore, kovače u kamenu, kamena stolica iz naselja Kosor natpisom uklesanim Bosančicom kazuje:
sij kami na varda
Či li je bi?
Či li je sade?
Či li neće bit?
„Kamena Stolica“ čuva se u dvorištu Zemaljskog Muzeja u Sarajevu
U slobodnom prevodu „vidi kamen na uzvišenju!.. Čiji je bio? Čiji je sad? Čiji neće biti?
Jednostavnim bosanskim jezikom, kazuje o prolaznosti života,ljudi,ostavljajući trajnu poruku „čovječe,razmisli o sebi“
Sličnu poruku u kamenu je ostavio prilikom gradnje bedema starog grada Blagaja njen majstor/graditelj sljedećim natpisom:“ A se pisa Vrsan Kosarić, “natpis se u vrijeme gradnje nalazio na sjevernom bedemu. Nakon doziđivanja, popravki stotinjak godina kasnije ovaj natpis ostao je zarobljen unutar objekta, koji se koristio u jednom periodu kao ostava,kasnije kao tamnica. O kakvom majstoru, graditelju je riječ. dovoljno govori uzrečica i nakon sedam vijekova koja se u svakodnevnom govoru i danas čuje u Blagaju za nekog profesionalca u svome poslu „Vrsan“ majstor. Premda je završio gradnju i ostavio biljeg u kamenu, Vrsan Kosarić nije imao velikog razloga da se raduje, jer“smrt je zagonetka o kojoj valja voditi računa”.
Na drugoj ploči u bedemu starog grada Blagaja. bješe još jedan natpis. koji prema zapisu glasi:
„Sužanj koji se ne raduje“ ispod bjehu u prvom redu slova
„iačha“ u drugom
„her“ ostali dio teksta nečitljiv.
Da na ovo nadodam da ni jedan od ovih natpisa u starom gradu Blagaju danas ne postoji.
Još jedan natpis Bosančicom na „blagajskoj ploči“, koja se čuva i izložena je u Zemaljskom muzeju u Sarajevu, svjedoči pismenost u Blagaju. O natpisu na ploči vodile su se rasprave između istoričara o čemu svjedoče zapisi u glasnicima zemaljskog muzeja iz tog vremena. Šta piše na ploči? Gdje bješe postavljena? Kako je dospjela u grob, koji se nalazi u Kosoru, udaljen preko dva kilometra od Pograđa i arheološke lokacije?
Blagajska ploča izložena u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Ko zna čitati bosančicu nek pročita.
Istoričar Marko Vego u svojoj analizi kazuje: Ako bi pretpostavili da je ploča imala više dijelova i u svakom redu 30 do 32 slova, tekst prevoda mogao bi biti:
Biljezi pisma i pismenosti u južnim dijelovima bosanskog kraljevstva nalaze se u brojnim poveljama sačuvanim u arhivima i muzejima širom Evrope. U istorijskoj vertikali Blagaja, svoj trag u njegovo bitisanje utisnuli su članovi blagajskih porodica a posebno porodica Hrana čiji član Sandal/ Sandaj/Sandalj/Sandalio ostavi trag u svom vremenu i dokumentima. U pismu mletačkih izaslanika. od 1.marta 1423 godine, nalazi se do sada najstariji pomen imena Blagaj.
- Povelja bosanskog kralja Stefana Tvrtka izdata 1382 godine u Bišću pod Blagajem, kojom ukida ranije uspostavljen trg soli u gradu Svetom Stefanu u Dračevici.
- Povelju Dubrovčanima „u svom dvorcu Bišću u Pograđu“ 02.decembra 1382 godine izdao je kralj Bosne Tvrtko I
- Bosanski ban Stjepan II Kotromanić 1327 godine zauzeo je Hum
- Martin Brajković iz Bišća pominje se 1380
- Kralj Dabiša odsjeo je u dvorcu Bišće 1395 godine
- Kralj Ostoja odsjedao je u ovom dvorcu 1399,1403.U njemu prima 03.trećeg 1404 godine delegaciju dubrovčana.
- Sandalj Hrana/Hranić uspostavio carinu u Bišću pa se na njega žale dubrovčani 22.drugog 1411 godine.
- Sličnim zapisima pominje se Bišće od 1415-1419 godine.
- Kralj Ostoja iz Bišća ukida 23. trećeg 1418 carine u Popovu Polju.
- 01.Marta 1423 godine ambasadori Mlečana borave u Bišću.U njihovom pismu je najstariji pomen Blagaja. U Bišću pod Blagajem sastali su se Nikola Gučetić i Blaž Đorđić (Gospodin Nikola Ma. Di Goze i gospodin Biagio di Georgio) i veliki bosanski vojvoda Sandalj Hranić,vladar humnine.Intezitet političkih kontakata vidljiv je iz brojnih povelja.Svaki pedalj starog grada Blagaja ima svoju priču.Kroz ovu rezidenciju minuli su brojni bosanski banovi, bosanski kraljevi, prvi ljudi vjere „Dobrih Bošnjana“ po hijerarhiji bosanski didovi, starci i gosti, te brojne strane delegacije ; Mlečana, Venecije, Ugara, Osmanskog carstva.
- 01.Novembra 1423 godine povelja „u našem gradu Blagaju“ o njegovom prepuštanju Kotora Mlečanima.
- Godina 1426,1428,1439,1444,1451,1452,1454, pominje se Bišće u arhivskoj građi.
- 1430 godine sultan Murat II šalje ferman Dubrovčanima ispisan Bosančicom. Oko interesnih i prijateljskih veza i saradnje Sandalja Hranića sa Sultanom Muratom II objavljeni su brojni radovi istoričara.Nekoliko činjenica iz tog vremena traži odgovore na pitanja.
- Da li je njegova treća žena Huma iz Sandaljeve familije?
- Da li je njegova treća žena imenom Huma pomagala pisaru oko Bosančice ili je sama pisala šta joj muž diktira možemo nagađati?
- Da li je gradnja džamije u starom gradu Blagaju u čast Humina sina Mehmeda obzirom da se ista zove džamija Mehmed hana Osvajača-El Fatihova kako Evlija Čelebija 1664 godine kazuje.
Biljezi pisma i pismenosti u Blagaju (2. dio)
Nakon smrti Hercega Stefana 22.05.1466. godine, novi vladari preuzimaju vlast 03.06.1466.godine. Blagaj postaje dio Osmanske države u Vilajetu Bosna, sandžak Hersek , kadiluk Blagaj. Uvodi se novi sistem školovanja u Blagaju. Nova vlast-nova pravila! Među prvima, djeca Stefanova zadržaše stečene privilegije stavljajući se u službu nove vlasti.Njegov mlađi sin dostiže zavidno obrazovanje, postade carski službenik, sultanov zet i njegova desna ruka-Veliki Vezir. U svom zapisu na ulazu pred džamijom, koju je sagradio Ahmet paša u mjestu Hersek dvadesetak kilometara prije grada Yalova je pano, na kome piše da je bio koristan za Osmansko carstvo. Unutar prostranog dvorišta je džamija i turbe, u kome je ukopan. Prije tri godine izgledala je ovako:
Natpis na turbetu je jednostavan:
Hersek vrli/uzorni Ahmed paša M 1458 – 1518 (Oznaka M računanje godina po Miladu)
U blagajskim mahalama grade se mesdžidi i mektebi za osnovno i vjersko obrazovanje. Medresa bješe veći nivo za već pismene polaznike, a njeni službenici obrazuju djecu,uče ih arapskom pismu, jezicima turskom, arapskom, perzijskom, upućuju u pitanja vjere i vjerovanja. Zavije i Tekije bjehu korak iznad po vjerskom obrazovanju, ahlaku, filozofiji. U većini slučajeva, šejhovi tekije bjehu i Vaizi-predavači. Pored bosanskog pisma i jezika, nova vlast se koristi staroosmanskim pismom. Bošnjani koriste specifično bosansko pismo zvano Arebica prilagođeno bosanskom jeziku. Unutar Osmanskog carstva vjera se izučava arapskim jezikom i pismom, dok se za poeziju i epitafe koristi perzijski jezik. Brojni dječaci izučiše ove škole i postigoše zavidan stepen učenosti. Obavljaše zvanja i bjehu na brojnim uticajnim mjestima u svim sferama života poput; Munla, Kadija, Hećima, Čelebija, Muftija, Šejhova, Hasećija širom Osmanskog carstva. Trag svog bitisanja ostaviše ljudi, poput Fevzije Blagajca, Mustafe Ejuba/Ejubovića-Šejh Juje, Ahmet paše Hersek-a, Ali age Hasećije Kolakovića, Fazli Buljubaše i drugih. Posljednji hafiz bješe Salih ef.Leho, sin Hamid age, koji je preselio na ahiret 1927. godine. Po njegovom predanom obrazovanju mlađih generacija, džamija u blagajskoj Donjoj Mahali se naziva „Lehina“. Nakon njega, godinama Blagaj nije imao Hafiza, tako da je prva Hafiza oko 2000 godine postala Sanija Drljević kći Mehmeda. Nakon nje, u januaru 2003. godine Blagaj je dobio Hafiza Đevada Gološa.
Nova vlast sagradi prema dokumentima i ostacima objekata, osnovne škole/mektebi bjehu u sljedećim mahalama;
- Mahala Bunsko – Ćejvan Ćehajina škola/mekteb
- Mahala Do/Dol – Hadži Huseina Baš-bega Dizdarevića-škola/mekteb/džamija
- Mahala Donja – Karabega/Efičina/Lehina škola/mekteb/džamija
- Mahala Carska – Sultan Sulejmanova škola/mekteb/medresa/džamija
- Mahala Galčići – Hadži Muratova škola/mekteb/džamija
Stari grad Blagaj – Mehmed hana Osvajača/el Fatihova škola/mekteb/džamija za posadu tvrđave i porodice nastanjene na Orlovači
Mekteb, džamija Sultan Sulejmanova 1520.
Medresa-srednja škola bješe uz Sultan Sulejmanovu/Carsku džamiju, dok Tekija i Zavija sa musafirhanama uz turbe -Sari Saltuka i šejha Ali-ja bješe mjesto Čelebija, Muftija-učenih ljudi.
Pismo Arebica-jezik staroosmanski iznad ulaznih vrata džamija Sultan Sulejmanova-Carska, prevod na Bosanski jezik:
“Šahinšah, utemeljitelj svijeta,
Sulejman-han, zakonodavac (Kanuni),
Devet stotina dvadeset i šeste,
Podigao je ovu bogomolju, 926 (1519/20).
Ona je tokom vremena postala sklona padu,
I dobrotom je obnovljena.
Blagajci su uz pomoć vlasti (hukumet)
Obnovili ovu bogomolju.
Hiljadu tri stotine desete, 1310 (1892),
Njezina obnova je dovršena.
Ovaj kronogram je sastavio (cikardi) Jusuf Hasbi, imam ove džamije.«
Unutrašnjost džamije bješe ukrašena kaligrafijom sa sledećim porukama sa zidova;
Mihrabski zid:
Na mihrabu se nalazi slijedeći natpis.
كلما دخل عليها زكريا المحراب
Kad god bi Zekerija ušao u mihrab.
Iznad mihraba su dva natpisa u obliku tugre sa tekstom:
لا اله الا الله محمد رسول الله
Nema boga osim Allaha, Muhammed je Poslanik Božiji.
Iznad lijevog prozora je natpis u sulus pismu:
لا اله الا الله محمد رسول الله
Nema boga osim Allaha, Muhammed je Poslanik Božiji.
Desni zid:
Na desnom zidu su tri natpisa u sulus pismu i jedan u taliku.
ساعة عدل خير من عبادة سبعين سنة
Sat pravednosti je bolji od sedamdeset godina ibadeta (robovanja Bogu).
بوده كجر يا هو
Što će biti biće.
و هو على كل شيئ قدير
On sve može.
حفظك الله فى الدارين
Bog te sačuvao na oba svijeta.
Lijevi zid:
من صبر ظفر
Strpljiv spašen.
بسم الله الرحمن الرحيم
U ime Boga, Milostivog, Samilosnog (kufi pismo).
من امن بالقدر امن من الكدر
Ko vjeruje u određenje spasit će se od tuge.
Ulazni zid:
Tekstovi se nalaze iznad ulaznih vrata.
ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله اله أخر
Mesdžidi pripadaju Allahu pa ne zovite mimo Allaha drugog boga.
عجلوا بالصلاة قبل الفوت عجلوا بالتوبة قبل الموت Požurite sa namazom prije isteka vremena njegovog, požurite s traženjem oprosta prije smrti.
Zgrada mekteba u avliji Sultan Sulejmanove džamije
Neka je hvala i zahvalnost Istinitom, a na njegova vjerovjesnika spas i blagoslov,
Riječi pohvale neka su i na rod i na društvo Miljenika (Vjerovjesnika),
…..
Bože, učini blagoslovljenom ovu građevinu
Iskrenih,
I neka ona bude od koristi vjernicima i vjernicama.
Dobrotvor obnove ovog visokog mekteba je Miri-miran Hafiz-paša, od Hercegovine
Koji je obnovio građevinu iskreno i u
potpunosti.
Neka uzvišeni Allah od svoje dobrote
usliša njegovu molbu
Hiljadu dvije stotine šezdesete i četvrte….
Neka uzvišeni Allah oprosti nam grijehe.
I…
…
Ko iskreno i sa srca …
Neka mu na umrlom času sačuva iman.”, stoji na na zgradi škole/mekteba/medrese
U hayatu ove džamije se nalazi i ploča sa natpisom koja stajaše na Karadžozbegovoj ćupriji u Blagaju. Nakon što su Nijemci, pri povlačenju svojih snaga 1945. godine, te digli istu u vazduh ,ploča je završila u riječnom koritu. Ribar Džemal Velagić ju je pronašao i donio u dvorište džamije.
«Bože jedini, nisi postao-niti će Te nestati,od Tebe je svaka pomoć i u Tebe uzdanje»,
-ovu građevinu obnovi Belfe Kadira kći Ali-bega Velagića da im Bog grijehe oprosti i da ih svojom milošću obdari. Svršeno u 1265 (1849) godini. Ovo sam obnovila za spomen, da se učini dova (molitva) za mene i moje roditelje. Ko se za mog sina Aliju pomoli Bogu taj se i za moju dušu izmoli”.
Mehmed Novo 1162/1749. godine lijepo kamenom obzida, uredi izvorište Vrač za potrebe ljudi, pojilo životinjama i u njega ugradi kamenu ploču sa dekorisanim natpisom na pismu Arebica i staroosmanskom jeziku iznad česme. Ovaj lijepo dekorisani natpis arebicom-ploču neki nasilnik je iskrčio, odnio da ukrasi neki svoj zid“ iza agresije na RBiH 1991-1995.godine, a 2018. godine uređen je ovaj izvor novim kamenim zidovima.
Izvor Vrač 2024-te godine
Brojni epitafi sa nišana ispisani su Arebicom i šalju interesantne poruke evo jedne od njih:
Allahu!
O Ti koji grijehe opraštaš!
Posjetioče moga groba razmisli o mom stanju, jučer sam bio poput tebe a ti ćeš sutra biti poput mene. Pomilovani Derviš Halil beg sin Seid Mehmeda efendije Kolakovića. Fatiha za njegovu dušu. Godine 1302 (1884/1885).
Korištena literatura:
- Islamska Epigrafika,Mehmed Čelić,Mehmed Mujezinović
- Sidžili blagajskih kadija Hivzija Hasandedić,
- Hercegovina br. 9 Časopis za kulturno i istorijsko nasljeđe Mostar 1997.
- Pelidija Enes (emeritus prof.dr.) Blagaj u prvim decenijama osmanske vlasti – Naučni skup povodom 600 godina od prvog spomena Blagaja (1423-2023)
- Arhiv Muzej Hercegovine Mostar
- Numanagić Hazim Careva džamija u Blagaju 2004.
Izvor: novasloboda.ba/2024/12/29/sucrija-custo-biljezi-pisma-i-pismenosti-u-blagaju-2-dio/
