Dok pojedinci izgovaraju neistine o bosanskoj historiji, šireći smutnju i namjeravajući napraviti štetu oko sebe kad padaju s pozicije moći, ostaje nam da ponavljamo činjenice zapisane perom historičara.
– Tek se najranije negdje oko sredine 19. vijeka počela iz Hrvatske i Srbije širiti moderna ideja o nacionalnosti među katolike i pravoslavne u Bosni i Hercegovini.
Od tri osnovna kriterija po kojima su se u to doba ustanovile i razgraničile hrvatska i srpska nacija – historija, jezik i vjera – u Bosni je mogla vrijediti samo vjera, jer je Bosna imala svoju zasebnu historiju, a tlocrt jezične mape nije se poklapao s vjerskim granicama.
-Što se tiče teritorijalne crkvene organizacije, u predotomanskom razdoblju zaista nema tragova prisutstva Srpske pravoslavne crkve na tlu same Bosne.
Međutim, nakon dolaska Turaka slika se počinje naglo mijenjati. Od osamdesetih godina 15. stoljeća spominju se pravoslavni svećenici i vjernici u mnogim dijelovima Bosne u kojima prije nije bilo ni spomena o njima.
Zna se da je nekoliko pravoslavnih manastira podignuto u 16. stoljeću (u Tavni, Lomnici, Paprači, Ozrenu i Gostoviću), a važni manastir Rmanj (Hrmanj u drugim izvorima – op. MB) u sjeverozapadnoj Bosni prvi put se spominje 1515. godine. – piše britanski historičar Noel Malcolm.
Poput Malcolma, bosanski historičar Adem Handžić također piše o prvim pravoslavnim hramovima u Bosni – koje smješta u 16. vijek i vezuje za naseljavanje Vlaha.
– Iz većine do sada objavljenih radova proizilazi da se pitanje širenja islama u Bosni ne može posmatrati odvojeno od bogumilskog pitanja, odnosno od likvidacije tzv. ” bosanske crkve” . Takva stanovišta potiču otuda što se nestanak bogumilstva vremenski podudarao sa počecima prihvatanja islama, a i na osnovu izvjesnih, na izgled, sličnih etničkih elemenata između bogumilstva i islama.
-Treba imati u vidu činjenicu da korijeni mnogih muslimanskih feudalnih porodica, tj. prihvatanje sistema njihovih djedova, izdanaka srednjovjekovne vlastele, pada baš u to najranije vrijeme, a nigdje po spahijskim defterima nisu se našli konkretni podaci o tim događajima. Nisu li upravo njihovi starenici dočekali sultana Muhameda Fatiha pod Jajcem 1463. godine?
Na osnovu raznih izvora, dobrim dijelom dubrovačkih, moglo se do sada utvrditi preko 180 viđenih ličnosti u Bosni, uglavnom potomaka zatečene vlastele, koji su u novoj vlasti došli do visokih položaja.
Od njih-kako ističe Behija Zlatar u svojoj značajnoj studiji-šestorica su bili veliki veziri, petorica veziri, dvadeset ih je bilo na položaju beglerbega po raznim ejaletima, oko četrdeset ih je bilo na položajima admirala turske flote. Ostali su bili kapetani, seraskeri, miralaji, spahije, mutevelije, kadije.
-Poslije pada Hercegovine (1470) u Bosni dolazi do značajnih eno-konfesionalnih promjena Turci u etapama naseljavaju brojne stočare, pravoslavno stanovništvo, Vlahe, iz Hercegovine i Crne Gore u prorijeđena područja sjeverne i sjeveroistočne Bosne, naseljavajući oblast zapadno od Drine, između rijeka Spreče i Drinjače.
Iz strategijskih razloga Turci usmjeravaju Vlahe i dalje na sjever preko Majevice prema Savi i granicama Ugarske. Sa zapadne strane, opet, Vlasi, iz isth staništa, usmjeravani su u granična područja,
poriječja Unca i Krke, zaobilazeći ugarsku jajačku banovinu.
…Istodobno, kao posljedica velike imigracije pravoslavnih stočara, podizani su u toj oblasti pravoslavni manastiri.
Prvi je Papraća (1547) , u zvorničkom području, a kasnije, od druge polovine XVI do druge decenije XVII st. podignuti su još slijedeći: Lomnica (također zvorničko područje) , Ozren, Tamna (kod Bijeljine) i manastiri Vozuća i Gostović (kod Zavidovića).
-Zakonska zabrana podizanja novih crkava tamo gdje ranije nisu postojale odnosila se faktično samo na katolike, s obzirom da su svi navedeni i drugi pravoslavni manastiri u Bosni bili tek podignuti, bez ranije tradicije.
-Pravoslavnu crkvu su, očito, podupirale i same turske vlasti, naročito poslije obnavljanja pećke patrijaršije (1557) . Štaviše, u jednom službenom defteru (1640-1655) ta vlast je bosansku franjevačku provinciju uklopila i zavela kao jednu od eparhija pravoslavnog patrijarha,valjda da bi tako svo stanovništvo Imperije bilo podvrgnuto isključivo sultanu.
– Jak oslonac pravslavni su imali i u svojoj knežinskoj organizaciji, čiji knezovi, od četvrte decenije XVI st. u zvorničkom, bosanskom i
kliškom sandžaku postaju turske spahije. Zatim, i sami status Vlaha, kod kojih je tzv. filurija od domaćinstva zamjenjivala sve druge poreze, a bila je manja od tzv. glavarine kod zemljoradnika, koji su još morali davati desetinu od zemljoradničkih proizvoda, predstavljalo je određenu povlasticu u odnosu na zemljoradnike.
Do kraja XVI st. Vlasi su se bili znatno proširili na cijelom prostoru
Bosne, naseljavajući naročito brdovita i planinska područja, koja su najbolje odgovarala stočarskoj privredi. U takvim područjima podizani su i navedeni manastiri.
…čini se da je cjelokupno pravoslavno stanovništvo u Bosni u XVI st. imalo vlaški status. – piše Adem Handžić u djelu ‘O širenju islama u Bosni s posebnim osvrtom na srednju Bosnu’.
