Zapad i dalje vidi predsjednika Srbije Aleksandra Vučića kao ključnog partnera u regionu uprkos njegovoj dugoj historiji negiranja da su dela genocida počinjena širom Balkana i da njegove tekuće akcije ugrožavaju regionalnu stabilnost. Imperativ je da zapadne vlade preispitaju svoj odnos sa autoritarnim liderom Srbije.
Uoči glasanja Ujedinjenih nacija (UN) o Rezoluciji o proglašenju 11. jula „Međunarodnim danom razmišljanja i sjećanja na genocid u Srebrenici 1995.“, 54-godišnji predsjednik Srbije Aleksandar Vučić zauzeo je centralno mjesto kao primarni protivnik inicijative. Dok ga neki okarakterišu kao glavnog poricatelja genocida u Srbiji, stvarnost je podmuklija. Vučić ne samo da negira genocid u Srebrenici, već je često veličao balkanske zločine i ideologije aparthejda iz 1990-ih.
Nakon što su UN usvojile Rezoluciju, autoritarni vođa je izveo teatralnu predstavu, plačući u srpsku zastavu prije nego što je dramatično podigao ruku u srpskom pozdravu s tri prsta — moćnom simbolu srpskog nacionalizma i nadmoći. U kontekstu balkanskih ratova i genocida u Srebrenici, ovaj gest je jezivo sličan nacističkom zvaničniku koji izvodi pozdrav Sieg Heil.
Zašto se Vučić tako žestoko protivio Rezoluciji UN? Osim očitog vrijeđanja žrtava genocida u Srebrenici, zašto su njegova djela važna? I zašto bi zapadne vlade trebalo da vode računa?
Prigovori Srba na Rezoluciju UN
Srbija i Republika srpska – jedan od dva entiteta koja čine Bosnu i Hercegovinu – uz podršku Rusije, usprotivile su se Rezoluciji UN na nekoliko lažnih premisa:
Prvo su citirali lažni izvještaj koji je finansirala Republika srpska, tvrdeći da zločini u Srebrenici nisu predstavljali genocid. Čak je i patrijarh Srpske pravoslavne crkve zalio ovu narativ UN svetom vodom, izdavši saopštenje na dan Rezolucije pozivajući „vjerni narod na molitvu, smirenost, međusobnu solidarnost i nepokolebljivost u činjenju dobra, uprkos potpuno lažnom i nepravednom optužbe kojima su izloženi u Organizaciji Ujedinjenih naroda.” Srpska pravoslavna crkva je jedna od institucija kojima se najviše vjeruje u srpskom društvu, pa patrijarhove riječi imaju značajnu težinu.
Ostaje činjenica da su Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju ( ICTY ), Međunarodni sud pravde ( ICJ ) i sudovi u Bosni, Srbiji i Hrvatskoj proglasili krivima najmanje 54 osobe za počinjenje djela genocida, zločina protiv čovječnosti, i drugi zločini nad Bošnjacima (bosanskim Muslimanima) u Srebrenici. Štaviše, može se uvjerljivo tvrditi da je ono što se dogodilo u Srebrenici dio šireg genocida posebno usmjerenog nad Bošnjacima koji su počinili bosanski Srbi uz podršku krnje Jugoslavije, koju su u to vrijeme činile samo Srbija i Crna Gora.
Drugo, Srbi su se usprotivili Rezoluciji uz obrazloženje da se njome navodno svi Srbi prikazuju kao počinioci i nametnuta kolektivna krivica. Rusija je čak označila Rezoluciju UN kao „pokušaj Zapada da eliminiše Srbe“, usklađujući se sa stavom Vučića i Dodika protiv priznavanja historijskih istina.
Dva dana prije glasanja u UN, na Kuli Beograd je istaknut digitalni tekst : „Mi nismo genocidni ljudi. Sjećamo se. Ponosna Srbija i [entitet Republike Bosne u kojem dominiraju Srbi] Srpska.” Ova poruka se poklopila sa drugim kampanjama širenja sličnih poruka od Beograda do Srebrenice .
Za razliku od toga, Rezolucija ne spominje „Srbe“ ili „Srbe“ kao počinioce. Umjesto toga, fokusirao se na žrtve – Bošnjake – i ohrabrio države članice da okončaju nekažnjivost, promovišu pomirenje i povjerenje, te educiraju javnost o genocidu u Srebrenici.
U Bosni i Hercegovini i dalje postoji široko rasprostranjeno poricanje genocida uprkos zabrani koju je uveo bivši visoki predstavnik Valentin Inzko. Udžbenici bosanskih Srba prepuni su historijskog revizionizma, prešućujući rasprave o genocidu u Srebrenici. Nastavni plan i program bosanskih Srba tretira osuđene genocidare poput Radovana Karadžića i generala Ratka Mladića kao spasioce, a ne kao počinitelje. Alarmantno, Milorad Dodik, predsjednik Republike srpske, zagovara nove udžbenike historije koji eksplicitno veličaju počinioce genocida.
Obrazovanje o genocidu je imperativ jer pomaže društvima da priznaju greške iz prošlosti i zalaže se protiv ponavljanja takvih zločina. Obrazovanje služi kao vitalno sredstvo za pomirenje, posebno u državama i teritorijama odgovornim za ove zločine. Na primjer, podučavanje o holokaustu je centralno za njemačko obrazovanje. Prije dvije decenije Njemačka je podigla Memorijal holokausta u srcu Berlina u blizini Brandenburške kapije. Osim toga, Njemačka financira putovanja za studente i istraživače u bivše logore smrti radi proučavanja nacističkih zločina. Daleko od toga da sugerišu da su svi Nijemci genocidaši, ovi obrazovni programi promovišu ideju da su zločini bili pogrešni i da ih ne treba ponavljati.
Na kraju, Srbi su tvrdili da će Rezolucija UN stvoriti podjele među Bosancima i, po Vučićevim riječima , „otvoriti stare rane i stvoriti potpuni politički haos“. Međutim, suočavanje s istinom ima mnogo veće šanse za promicanje pomirenja. Kontinuirano djelovanje Republike srpske i Srbije u promoviranju poricanja genocida je ono što dijeli bosanski narod i balkanski region, jer praktično ne postoji zvanični osjećaj odgovornosti ili kajanja.
Iznenađujuće, veoma cijenjeni autoritet za politiku, moć i politiku, POLITICO , dozvolio je Marku Đuriću, srpskom ministru spoljnih poslova i preteranom Vučićevom pristalici, da objavi članak u kojem se promovišu srpske dezinformacije. Pored prethodno navedenih neistina, Đurić je nespretno citirao pokojnog nadbiskupa Dezmonda Tutua, rekavši da nema prečice do izlječenja.
Međutim, Đurić zanemaruje činjenicu da je nadbiskup Tutu, od milja poznat kao „Arh“, bio pobornik kazivanja istine u okviru procesa iscjeljenja. Govoreći o Južnoafričkoj komisiji za istinu i pomirenje (TRC), kojom je on predsjedavao i koja je okupila preko 21.000 žrtava i počinitelja kako bi razgovarali o zločinima aparthejda, Tutu je rekao : „Morali smo priznati da smo imali užasnu prošlost… Trebali smo gledati zvijeri u oko, kako nas prošlost više ne bi držala kao taoce.”
Promoviranje i veličanje genocida
Osim Vučićeve nedavne kampanje UN-a za poricanje genocida, autoritarni lider ima dugu historiju ne samo negiranja, već i veličanja srpskih zločina i genocida. Na primjer, kada je Vlada Srbije 2007. preimenovala Bulevar AVNOJ-a na Novom Beogradu u Bulevar Zorana Đinđića po ubijenom premijeru Srbije koji je bio posvećen EU integracijama, demokratiji i saradnji sa Haškim tribunalom, Vučić je oštro reagovao.
Usred promjene imena, razjareni Vučić je stigao na Bulevar AVNOJ-a, vičući preko megafona: „ Došli smo [ovde], da lijepimo plakate sa imenom Ratka Mladića, da im pokažemo da se borimo za slobodu, da volimo i poštujemo srpsku državu i srpski narod više od svega.” Zatim je na zid zalijepio poster s nazivom „Bulevar Ratka Mladića“. Vučić je rekao i pred kamerama: „Ovo je naš način da pokažemo da ne mogu da nas uplaše i da je sloboda bila i ostala najvažnija za Srbiju, pa neka dođu i uhapse nas“.
Zanimljivo, Vučić je koristio kolektivno „mi“ kada je govorio kao da je mislio na počinioce iz perioda bosanskog rata koje treba uhapsiti. Štaviše, čini se da njegova izjava o “slobodi” implicira da je genocidaš jedne osobe oslobodilac druge osobe.
Iako nisu svi Srbi genocidni, Srbiju trenutno vodi onaj koji negira i veliča genocid. Neki srpski analitičari bi čak tvrdili da je i sam Vučić genocaš, što djelimično objašnjava njegove oštre primjedbe na Rezoluciju UN.
Historijski kontekst bosanskog rata i Vučićeva uloga
Nakon raspada bivše Jugoslavije, rat u Bosni je izbio 6. aprila 1992. Bosanski Srbi, predvođeni Radovanom Karadžićem i generalom Ratkom Mladićem, formirali su Vojsku Republike srpske (VRS), koju je direktno podržavao tadašnji predsjednik Srbije Slobodan Miloševića i Jugoslovenske narodne armije (JNA). VRS se prvenstveno borila protiv Armije Republike Bosne i Hercegovine (ARBiH) i Hrvatskog vijeća obrane (HVO).
U ovom turbulentnom periodu, mladi Vučić je, po sopstvenom priznanju, postao „ratni dobrovoljac“ u Sarajevu usred njegove zloglasne opsade – najduže u modernoj historiji. Međutim, Vučićev mandat na prvoj liniji fronta pokazao se kratkotrajnim i on se odlučio za drugačiju ulogu u sukobu. Zvanični narativ ga opisuje kao “novinara” televizije Kanal S, koji koristi svoje znanje engleskog da izvještava o ratu za međunarodnu publiku.
Ipak, skeptici osporavaju Vučićevu novinarsku akreditaciju, tvrdeći da je on bio glasnogovornik radikalnih Srba na Palama (koje se nalaze jugoistočno od Sarajeva), uporištu bosanskih Srba koje se zalaže za otcjepljenje od Bosne i Hercegovine. Ova sumnja dobija na vjerodostojnosti s obzirom na Vučićevu političku putanju, jer se pridružio Srpskoj radikalnoj stranci (SRS) 1993. godine. Naime, Vučić se otvoreno hvalio intervjuisanjem Radovana Karadžića i igranjem šahovskih mečeva sa generalom Ratkom Mladićem , dvije od najozloglašenijih ličnosti osuđenih od strane ICTY za djela uključujući genocid tokom rata u Bosni.
SRS, Vučićev politički dom tokom bosanskog rata, zastupao je krajnje desničarsku ideologiju usredsređenu na koncept „Velike Srbije“ – ujedinjenje svih Srba širom Balkana. Za neke pristalice, ova vizija je opravdala zločine nad nesrbima 1990-ih. Vojislav Šešelj, bivši predsednik SRS i Vučićev politički mentor, zalagao se za srpsko jedinstvo i rat protiv „historijskih neprijatelja“ Srbije , odnosno hrvatskog, muslimanskog i albanskog stanovništva na teritoriji bivše Jugoslavije.
Do maja 1992. godine, za vrijeme Vučićevog boravka u Sarajevu, termin etničko čišćenje postao je ozloglašen u međunarodnoj politici. U to vrijeme, istaknuti novinar Roy Gutman opisao je taj izraz kao srpski „eufemizam za kampanju zvjerstva i brutalne deportacije u najboljem slučaju“.
SRS je gajio bliske veze sa liderima bosanskih Srba u Republici srpskoj koji su tražili otcjepljenje od Bosne i Hercegovine. U jeku rata u BiH, 20. marta 1995. godine, Vučić, tadašnji generalni sekretar SRS, javno je zastupao koncept „velike Srbije“. On je nagovijestio da će njegova stranka, ako pobijedi na izborima, nadmašiti podršku Miloševićevog režima Srbima širom Balkana i pomoći da se nedvosmisleno uspostavi jedinstvena srpska država.
Pojam Velike Srbije podstakao je proces „drugosti“, podjele grupa na „mi“ naspram „njih“ i slikanja „drugih“ kao egzistencijalne prijetnje i inferiornosti. Rezultat u Srebrenici između 11. i 31. jula 1995. bio je sistematsko pogubljenje preko 8.000 muškaraca i dječaka Bošnjaka nakon što su odvojeni od žena i djevojaka u grupi.
Nekoliko srpskih analitičara primijetilo je da ga malo šta razlikuje od osuđenih ratnih zločinaca kada je riječ o ulozi tokom rata u BiH. Dana 20. jula 1995. godine, bukvalno usred genocida u Srebrenici, Vučić, tada parlamentarac, je ozloglašeno održao govor u Skupštini Srbije izdajući jezivo upozorenje svakome ko se usudi da zaustavi zločine koji su u toku: „Ako bombardujete, ako ubijete jednog Srbina, ubit ćemo stotinu muslimana. Pa da vidimo da li se neko u međunarodnoj zajednici usuđuje da udari na srpske položaje…”
Ovaj historijski kontekst podupire kontroverzu oko Vučićevog žestokog protivljenja Rezoluciji UN-a i njegovih potonjih postupaka i izjava u vezi sa genocidom u Srebrenici.
Raspakivanje političkih kameleonskih izgovora
Vučić, vješt politički kameleon, više puta je nastojao da umanji svoje zapaljive izjave o Velikoj Srbiji i prijetnjama koje je upućivao tokom genocida u Srebrenici. Uprkos video snimku njegovih izjava, Vučić je demantovao takve izjave za medije. Nadalje, on je branio svoju retoriku tvrdeći da su njegove riječi izvučene „iz konteksta“. Takođe je naglasio da nije direktno učestvovao u ubijanju .
Međutim, Vučićevi pokušaji da se distancira od odgovornosti zanemaruju dvije kritične pravne dimenzije. Prvo, Konvencija o genocidu definiše “direktno i javno poticanje na počinjenje genocida” kao čin genocida sam po sebi. To znači da čak i da Vučić nije fizički izvršio stvarno ubistvo, njegovo djelovanje u promicanju mržnje i nasilja nad Bošnjacima može se smatrati doprinosom genocidu.
Posebno, pojedinci poput Ferdinanda Nahimane, Jean-Boscoa Barayagwize i Hassana Ngezea osuđeni su od strane Međunarodnog krivičnog suda za Ruandu zbog poticanja na genocid govorom mržnje u medijima. Njihovi slučajevi ilustruju da je poticanje na počinjenje genocida teško krivično djelo prema međunarodnom pravu, bez obzira da li počinitelj lično čini djela nasilja.
Drugo, u kontekstu konteksta, Vučićeva izjava u Skupštini Srbije iz 1995. godine ne može se odvojiti od njenih implikacija. S obzirom na tajming ovog govora – 20. jula – vješt tužilac bi potencijalno mogao povezati Vučićeve postupke i retoriku sa događajima poput genocida u Srebrenici, pozivajući se na Konvenciju o genocidu koja nalaže državama da “spriječe i kazne” genocid.
Međutim, Vučićeva prijetnja upućena međunarodnoj zajednici, tokom diskusija o potencijalnoj vojnoj intervenciji usred genocida u Srebrenici, nedvojbeno je bila zamišljena kao sredstvo odvraćanja, koristeći prijetnju daljnjim nasiljem nad Bošnjacima. Nadalje, ova proračunata retorika mora se shvatiti u kontekstu tadašnjih akcija Vojske Republike Srpske, uključujući uzimanje talaca osoblja UN-a, koje je pacifikovalo i obuzdalo NATO intervenciju tokom najvećeg dijela rata. Ovaj kontekst podvlači kako su Vučićeve riječi i postupci bili dio šire strategije za održavanje genocidne kampanje.
U njegovoj poslijeratnoj političkoj karijeri, Vučićevevo poricanje i historijski revizionizam dodatno su učvrstili ove štetne narative, doprinoseći tekućim regionalnim tenzijama i ometajući napore za pomirenje. Njegovo poricanje, uprkos jasnim dokazima, odražava namjernu strategiju izbjegavanja odgovornosti i održavanja nacionalističke podrške, naglašavajući trajni utjecaj njegove ratne retorike i djelovanja na politički pejzaž Balkana.
Balkanski palikuća na slobodi
Aleksandar Vučić je izbjegao odgovornost za svoju ulogu u raspirivanju mržnje tokom rata u BiH, sukoba koji je odnio više od 100.000 života i raselio 2,2 miliona ljudi, većinom Bošnjaka. Ali ovo je samo jedno poglavlje u Vučićevoj zabrinjavajućoj historiji. Takođe je izbjegao posljedice zbog toga što je bio ministar propagande Slobodana Miloševića tokom rata na Kosovu, sukoba koji je rezultirao preko 13.000 mrtvih i raseljavanjem preko 1,2 miliona kosovskih Albanaca. Zamislite na trenutak da je Joseph Goebbels postao kancelar Njemačke nakon Drugog svjetskog rata pod liberalnom fasadom. U nedostatku vojnih intervencija NATO-a, prvo u Bosni i Hercegovini , a kasnije na Kosovu, oba mjesta bi doživjela genocid u još većim razmjerima.
Danas potraga za odgovornošću leži u velikoj mjeri na Vučićevim plećima kao predsjedniku Srbije, zemlje koja je bila u centru burnih balkanskih sukoba 1990-ih. Njegova ratna stranka, SRS, mobilizirala je podršku oko ideje “Velike Srbije”, dok su pripadnici srpskih paravojnih grupa, prije svega Škorpioni pod kontrolom srpskog ministarstva unutrašnjih poslova, direktno doprinijeli činjenju velikih zločina u Bosni i Hercegovini, uključujući Srebrenički genocid.
Kao takva, Vučićeva posvećenost istini i odgovornosti predstavlja važan presedan. Njegovi postupci i izjave utiču na javni diskurs i nacionalnu politiku koja će ili doprinijeti ozdravljenju i pomirenju na cijelom Balkanu, ili ovjekovječiti podjele i neprijateljstvo. Stoga, prihvatanje istine o zločinima iz prošlosti nije samo moralni imperativ, već i praktičan korak ka obezbjeđivanju stabilnije i mirnije budućnosti za Balkan.
Srpski moćnik predstavlja sliku reformisanog, progresivnog lidera koji je u ranijim godinama bio samo zaveden. Ipak, kao što se vidi iz njegove kampanje protiv Rezolucije UN-a o genocidu u Srebrenici, Vučić nema namjeru da govori istinu i da se pomiri. Vučićeva propaganda u vezi sa Srebrenicom, školskim slučajem genocida na Balkanu, ozbiljno ugrožava izglede za priznavanje, pokajanje ili pozivanje na odgovornost onih koji su odgovorni za zločine počinjene u manjim razmjerima širom Balkana tokom 1990-ih, od Sarajeva do Suve Reke .
Uprkos tome, Vučić sebe predstavlja u SAD i EU kao stabilizujuću demokratsku silu, a zapadni kreatori politike su uglavnom prihvatili njegov narativ, usklađujući svoju spoljnu politiku sa Beogradom i podržavajući moćnog čovjeka. Međutim, realnost je da je daleko od toga da je bio vatrogasac, on je bio, i nastavlja da bude, palikuća na slobodi.
Kod kuće, Vučić je postepeno pretvarao Srbiju u autokratiju. Uprkos Vučićevim tvrdnjama da želi da Srbija uđe u EU, on je sve više produbljivao saradnju sa totalitarnim režimima, uključujući Kinu i Rusiju. Pod njegovom vlašću, građanske slobode i politička prava su nagrizani, a prostor za nezavisne medije se smanjivao. Ovi potezi će otežati, ako ne i onemogućiti, ulazak Srbije u EU. Kao što je slučaj sa drugim autokratama, kada Vučićeva popularnost izblijedi, da bi održao demokratski izgled i red, vjerovatno će se okrenuti još mitu i nasilju.
Izvan Srbije, Vučić nastavlja da podstiče tenzije širom Balkana. Samo prošle godine, njegove akcije su rezultirale ranjavanjem preko 93 mirovnjaka kosovskih snaga (KFOR) predvođenih NATO-om, naglašavajući njegov remetilački uticaj. Nadalje, postoje jake indicije da je Vučićev režim podržao teroristički napad na Banji na Kosovu, opasan incident koji je prijetio da eskalira u širi regionalni sukob. Počinioci također nisu odgovarali za svoja djela. Umjesto toga, banjski teroristi su proslavljeni još u Beogradu.
Što se tiče Bosne i Hercegovine, Vučić ostaje vatreni pristalica secesionista, uprkos tome što je javno izjavljivao da poštuje teritorijalni integritet zemlje. Često sarađuje sa Miloradom Dodikom, najistaknutijim akterom koji se zalaže za otcjepljenje Republike srpske od Bosne i Hercegovine.
Osim Dodika, Vučić nastavlja da podržava i druge aktere koji se zalažu za „Veliku Srbiju“, sada pod maskom „Srpskog sveta“. Njegov bivši šef špijuna i sadašnji potpredsjednik vlade Aleksandar Vulin aktivno zastupa ovu ideju i čak je odlikovan Kremljovim Ordenom prijateljstva za negovanje bliskih obaveštajnih veza između Srbije i Rusije.
Budite realni
Dok se zapadne vlade suočavaju sa uznemirujućom realnošću Vučićeve nekontrolisane moći i destabilizujućih akcija, imperativ je da odustanu od smirivanja. Dok su napori SAD prvenstveno usmjereni na sankcioniranje Dodika zbog promoviranja nestabilnosti u Bosni i Hercegovini, Vučić je taj koji predstavlja ozbiljniju prijetnju regionalnoj stabilnosti, o čemu svjedoči i njegova žestoka kampanja protiv Rezolucije o genocidu u Srebrenici.
Nedosljednost unutar zapadne vanjske politike je očigledna. Dok bi Dodik mogao dobiti kaznu od šest mjeseci do pet godina zatvora zbog negiranja genocida u Bosni i Hercegovini, zahvaljujući zabrani visokog predstavnika, praktično nema posljedica po Vučića zbog vođenja primarne kampanje protiv Rezolucije UN-a o Srebrenici. Ovaj očigledan dvostruki standard šalje zabrinjavajuću poruku: poricanje genocida u Bosni i Hercegovini će biti kažnjeno kako bi se spriječila nestabilnost, ali Srbija se ne suočava sa značajnim posljedicama za promoviranje sličnog poricanja.
Isto tako, dok Ambasada SAD u Sarajevu uporno proziva Dodika da prijeti Dejtonskom mirovnom sporazumu (DPA), ćutanje američke ambasade u Beogradu o paralelnim akcijama Vučića je opipljivo. Ova nedosljednost odražava oblik vanjskopolitičke šizofrenije.
Vrijeme je za provjeru realnosti: nema smisla da SAD sankcionišu Dodika zbog „ometanja ili prijetnje implementacije [DPA]“ dok Vučića tretiraju kao partnera. Uprkos propagiranju negiranja genocida, eroziji demokratije kod kuće, podršci Republici srpskoj i Srpskom svetu i promociji nestabilnosti u regionu, Vučić nastavlja da uživa nivo angažmana koji je očigledno u suprotnosti sa zapadnim vrijednostima i interesima na Balkanu. Ovaj nepovezani pristup ne samo da podriva napore ka trajnom miru i stabilnosti, već i produžava patnju pogođenog stanovništva.
Što je još gore, EU nije uvela nikakve sankcije ni Dodiku ni Vučiću. Nespremnost EU da preduzme mjere protiv ovih lidera dodatno komplikuje situaciju, jer ostavlja prazninu u jedinstvenom transatlantskom frontu potrebnom za efikasno rješavanje pitanja poricanja genocida i regionalne nestabilnosti.
Zapadne vlade moraju prepoznati da dugoročna stabilnost Balkana zavisi od istinske posvećenosti istini i pravdi. I SAD i EU treba da zauzmu čvrst stav, uslovljavajući svoju podršku posvećenošću Srbije priznavanju i rešavanju svoje uloge u prošlim zločinima.
Dr. Leon Hartwell je gostujući saradnik u European Leadership Network (ELN) u Londonu, viši saradnik na LSE IDEAS, London School of Economics (LSE) i nerezidentni viši saradnik u Centru za analizu evropske politike (CEPA ) u Washingtonu DC @LeonHartwell
