Hamdija Kreševljaković – jedan od najznačajnijih bosanskohercegovačkih historičara

Početi priču o Hamdiji Kreševljakoviću, a ne ostati zapanjen činjenicom da je riječ o autoru koji je napisao više od 300 naučnih i esejističkih radova apsolutno je nemoguće.

Ta brojka još je nevjerovatnija kada se čak i nakon najpovršnijeg uvida u biografiju tog izuzetnog čovjeka shvati da je riječ o osobi koja je živjela nesigurnim, nemirnim i turbulentnim životom, dakle, daleko od života provedenog u miru i sigurnosti kakva je potrebna jednom naučniku njegovog profila.

Titanska snaga kojom je kročio, sistematizujući materijale do kojih je dolazio, etnografskim podjednako koliko i istraživačkim putevima omogućila je da se njegov neprocjenjivi talent ispolji na najzahtjevnijem polju kulturnog pamćenja – historiji. Kreševljakovićev doprinos proučavanju osmanlijske historije Bosne i Hercegovine od tolike je važnosti da se slobodno može reći da bi bez njegovog djelovanja historiografiju tog perioda bosanskohercegovačke historije bilo nemoguće napisati.

Zanimanje za historiju Bosne i Hercegovine Kreševljakoviću je bila cjeloživotna opsesija, pa, iako nikad nije uspio profesionalizirati svoju strast, opus koji je stvorio i ostavio iza sebe toliko je fascinantan da čak ni pola stoljeća nakon njegove smrti nije dobio kritički priređen oblik.

Radeći cijelog profesionalnog života kao nastavnik i prosvjetitelj, Kreševljaković je zanimanje za historiju njegovao isprva kao intelektualni hobi, koji je pisanjem članaka, monografija i historijskih studija prerastao u ozbiljnu duhovnu djelatnost. Studijska putovanja po cijeloj Bosni i Hercegovini, osmišljene obilaske kulturno-historijskih znamenitosti i otkup vrijednih knjiga i dokumenata Kreševljaković je cijelog života izvodio bez ikakve institucionalne pomoći trošeći vlastiti novac na izobrazbu neophodnu da izgradi svoj upečatljivi historiografski narativ.

Osmanlijske hronike

Već na samom početku bavljenja historijom Kreševljaković je usvojio metodologiju koja će se pokazati vrlo važnom, jer je insistiranjem na činjeničnom predstavljanju historije, bez izvođenja ideološki obojenih sinteza, svoje historijsko pismo zasnivao na konsultovanju pisane građe.

Neposredni uvid u mnogobrojne deftere, sindžile, berate, fermane i bujruldije omogućio je Kreševljakoviću da piše historiju osmanlijske Bosne i Hercegovine neopterećen komentarima imaginarnih prethodnika, a njegova zelotska predanost istini učinila je da historiografski narativ koji je ispisivao nalikuje nekoj autentičnoj osmanlijskoj hronici.

Da Hamdija Kreševljaković nije posjedovao istančan osjećaj za važnost građe na osnovu koje je obazrivo oblikovao svoje historijske priče, mnogi važni kulturno-historijski detalji iz života osmanlijske Bosne i Hercegovine bili bi zauvijek izgubljeni. I dok se onovremena akademska historiografija prema živoj građi i običajima življenja odnosila s prezirom, insistirajući na predstavljanju političke historije, Kreševljakovićeva intuicija i spremnost da se bavi marginalnim historijskim temama spasili su od nestanka onu ključnu perspektivu, neophodnu za potpunu rekonstrukciju historije.

Pišući monografije o osmanlijskim gradovima Bosne i Hercegovine i posebno se baveći problemom zanatske proizvodnje, trgovačkog prometa i organizacijom esnafa, Kreševljaković je postao pionir savremene historiografije, koja će tek s Braudelovom revolucijom u sagledavanju hisotije dobiti potpunu naučnu potvrdu.

Kreševljakovićev historiografski pogled u prošlost posjeduje etnografsku taksonomičnost, a obim njegovog djela na tom polju uveliko nadilazi domete historiografskog otkrića, pa je njegov rad važno antropološko svjedočanstvo o prošlosti Bosne i Hercegovine. Kreševljaković se prije svih na jugoslavenskim prostorima bavio temama porodičnih genealogija tragajući za genezom bosanskohercegovačkih velikaških porodica. U knjizi Kapetanije u Bosni i Hercegovini, neobično za onovremenu historiografiju, tematski je obrađivao specifičnost jednog historijskog fenomena sužavajući svoje naučno interesovanje na opisivanje uzroka i posljedice jedne izolovane historijske pojave.

Lišen tereta opće političke historije i njenog naloga da se uvijek opisuje kontekst bez pokušaja prodiranja u suštinu samog fenomena, Kreševljaković je svoju studiju oblikovao kombinujući nekoliko dotad nespojivih pristupa. Pisao je o uzrocima i namjerama nastanka bosanskohercegovačkih kapetanija istovremeno ispisujući historije najznamenitijih kapetanskih porodica u Bosni i Hercegovini i samo zahvaljujući njegovoj zaostavštini danas možemo razumjeti način na koji su se formirale moćne begovsko-kapetanske dinastije kakve su Gradaščevići, Fidahići, Rizvanbegovići, Kapetanovići, Gavrankapetanovići, Resulbegovići, Tuzlići.

Sarajevo za vrijeme austro-ugarske okupacije

Ako su studije, u kojima je nadahnut još prilično živom i prisutnom osmanlijskom kulturom, monografski predstavljajući bosanskohercegovačke čaršije, dale potpuniji uvid u život tih mjesta, onda su knjige Sarajevo u doba okupacije i Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave nezabilježen pothvat neposrednog uranjanja u historijska zbivanja na našim prostorima. Razumijevajući da je historija proces koji stvaraju ljudi i da su historijski izvori, u kulturno-historijskom smislu, tek drugostepeno svjedočanstvo o događajima, prilikom pisanja prve od dvije studije, Kreševljaković zasniva metodologiju stvaranja teksta na svjedočanstvima preživjelih učesnika zbivanja, dajući posebno mjesto očevicima.

Taj mu postupak omogućuje da događaje sagleda izvan vizure normirane političke historije, koja nema mogućnost da događajnost prisutnu između ličnosti i datuma kontekstualizuje na sadržajniji način. Svoju dokumentarističko-ispovjednu metodu Kreševljaković inaugurira kao modus operandi jedne dotad nepoznate historiografije, koja će se tek pola stoljeća kasnije početi s više obzira odnositi prema zbivanjima iz nepolitičke historije utemeljene na izučavanju zvaničnih dokumenata.

Njegova studija bila je i ostala temelj za proučavanje događaja austro-ugarske okupacije Bosne i Hercegovine upravo zbog važnosti svjedočanstava koja je prikupio, obradio, kontekstualizovao i zatim objavio kao naučnu tezu. Narativ koji je stvorio u mnogočemu se podudarao s istinom zvanične historiografije, ali je na jedan veoma fundamentalan način tu (pri)povijest i podrivao dajući nekim historiji nevidljivim događajima i ljudima koji su bili sasvim na margini zvaničnih izvještaja sasvim drugačiju i dosta značajniju ulogu.

Rođen u Sarajevu

Kreševljaković je rođen u Sarajevu i ta biografska činjenica od izuzetnog je značaja za razumijevanje njegovog naučno-historijskog rada. Veliki dio njegovog opusa posvećen je proučavanju historije Sarajeva baš kao što je i sam Kreševljaković bio neraskidivo vezan za društveno-politička zbivanja u gradu. Nije naodmet reći da je cijeli profesionalni radni vijek proveo kao nastavnik u Trgovačkoj i Učiteljskoj školi, a kad je 1929. godine, zbog političkog neslaganja sa Šestojanuarskom diktaturom, odbio napustiti Sarajevo, ostao je bez posla. Tri godine kasnije biva penzionisan, a 1939. postaje dopisni član Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu, čime njegov rad dobija valorizaciju zvanične historiografske zajednice.

Živeći u vremenu velikih političkih i civilizacijskih lomova, bio je svjedok kulturnih promjena koje su mijenjale metafizičku predstavu odnosa čovjek – svijet – historija. Aktivan u prosvjetiteljskom djelovanju, bio je jedan od onih izuzetnih preporoditelja bošnjačko-muslimanske kulturne zajednice. Svojim životnim odabirima protivio se konzervativizmu velikog dijela bošnjačkih intelektualaca koji su vjerovali da je procese modernizacije moguće zaustaviti. Kreševljaković je marljivim radom i ingenioznim prepoznavanjem važnosti usvajanja savremenih metoda prikupljanja znanja spasio od nestanka fundamente na kojima se gradio jedinstveni kolektivni identitet Bošnjaka.

Važno je reći i da je ličnim primjerom i životnim navikama bio primjer svojoj zajednici. Svjedoci pamte da je bio izvrstan pedagog i nadahnut predavač. Marljivost, metodičnost i skromnost promovisao je kao istinske društvene vrijednosti, a njegov odabir da na prirodan i samorazumljiv način bude Evropljanin i musliman bili su putokaz mnogima u kojima su te naizgled suprotstavljene civilizacijske vrijednosti proizvodile dramu identiteta. Hamdija Kreševljaković bio je jedan od najpotpunije obrazovanih ljudi svog vremena, a poznato je da je bio slabovid. Potjecao je iz skromne trgovačke porodice, cijelog života zarađivao je kao nastavnik i naučnik, a stvorio je jednu od najimpozantnijih porodičnih biblioteka u Bosni i Hercegovini.

Zaboravljen i zanemaren

Važnost Hamdije Kreševljakovića u kulturnoj historiji Bosne i Hercegovine nije ispravno prepoznata i danas su spomeni njegovog djela vrlo rijetki. Izdavačka kuća “Veselin Masleša” početkom 1990-ih objavila je Izabrana djela Hamdije Kreševljakovića u četiri toma, koja su priredili Avdo Sućeska i Enes Pelidija.

U poslijeratnoj Bosni i Hercegovini na Kreševljakovića se gleda ne s prezirom, pohvalom ili uvažavanjem nego s nevjericom i čuđenjem jer, iako danas škole i ulice nose njegovo ime, široj javnosti uopće nije poznato ko je on bio i čime se bavio. Instituti za historiju ne nose njegovo ime, nije organizovan nijedan naučni skup na kojem bi se govorilo o dometu njegovog rada, nije napravljen nijedan ozbiljniji pokušaj da se njegova objavljena i rukopisna djela, s kritički napisanim obrazloženjem, štampaju i predstave javnosti.

I baš to najviše čudi, jer se stječe dojam da živimo u vremenu kad se osmanlijska historija našeg identitetskog naslijeđa posebno potencira, a čovjek bez čijeg rada ne bismo znali kako je ona izgledala sistematski je zapostavljen i zaboravljen.

Izvor: Al Jazeera