Stojanović: Srbija ne odustaje od agresivnog programa što je svima znak da bježe od nje

Dubravka Stojanović jedna je od onih koje su u historijskoj nauci učinile preokret i pokazale, poput Latinke Perović (1933-2022) čija je “učenica” bila – a rekli bismo i jedna od nasljednica – da im je nauka a ne dnevna revizionistička politika na prvom mjestu. Drugim riječima, da je sačuvala čast svoje nauke i profesije, u vremenu u kojem su se mnogi historičari u “regionu” stavili u službu etnonacionalizma i etnoklerikalizma. Naša sagovornica se bavi pitanjem demokratije u Srbiji i na Balkanu krajem 19. i početkom 20. vijeka, evropskim uticajima u Srbiji početkom 20. stoljeća, interpretacijama historije u novim udžbenicima u Srbiji, historijom žena u Srbiji, procesima modernizacije…

Između ostalog, dobitnica je Nagrade grada Beograda za društvene i humanističke nauke 2004. godine za knjigu Srbija i demokratija 1903-1914: Istorijska studija o “zlatnom dobu srpske demokratije”. Dobila je Nagradu za mir beogradskog Centra za mir i demokratiju (2011) za višegodišnji rad na pomirenju u Jugoistočnoj Evropi preko reforme nastave historije. Dobitnica je nagrade “Osvajanje slobode” (2012) koja je namijenjena ženama koje se bore za ljudska prava, demokratiju i pravnu državu, koju dodjeljuje Fondacija “Maja Maršićević Tasić”. Nositeljka je odlikovanja Nacionalnog reda za zasluge u rangu viteza Republike Francuske.

• Prisustvujemo novom ‘povampirenju’ četništva u Srbiji kroz rehabilitaciju, ali i pravu glorifikaciju ratnog zločinca iz Drugog svetskog rata Draže Mihailovića, kroz otvaranje navodno privatnog muzeja posvećenog njemu u Beogradu i postavljanje spomenika, što je sve praćeno brojnim billboardima u Beogradu. Kako to komentarišete?

– Četništvo se odavno povampirilo. Već je Slobodan Milošević uveo frazu o „dva antifašistička pokreta“ u Srbiji tokom Drugog svjetskog rata. Ali, on se trudio da to radi diskretno, jer mu je bila potrebna podrška JNA, SUBNOR-a i drugih važnih organizacija. Naš problem je što se četništvo najviše povampirilo u vrijeme demokratskih vlasti od 2000. do 2012. godine. One su bile te koje su Srbiju svrstale na stranu anti-antifašizma, koje su promijenile imena ulica, praznike i udžbenike historije, ali i koje su donijele zakon o izjednačavanju četnika i partizana i omogućile masovne sudske rehabilitacije. Te vlasti nisu poslale predstavnike Srbije na veliku manifestaciju obilježavanja 60. godišnjice oslobađanja Auschwitza. U Moskvu, na veliku paradu povodom iste godišnjice pobjede u Drugom svjetskom ratu, poslali su delegaciju niskog nivoa u odnosu na predsjednike i premijere koji su predstavljali druge zemlje.

To je sve bilo odlučujuće u prebacivanju Srbije na stranu pobijeđenih u Drugom svjetskom ratu, što je jedinstven primjer u svijetu. Svi drugi – makar podigli ustanak nekoliko dana prije kraja rata – to proslavljaju, a mi poništavamo svoj ustanak koji je počeo ubrzo po okupaciji. Za mene to nije samo pobjeda poraženih kolaboracionista, već i vrlo duboko moralno posrnuće društva.

• Da li to ujedno predstavlja i nastavak fašizacije društva u Srbiji, kroz pomenuti anti-antifašizam, uz pomoć kojeg su slavni jugoslovenski partizani gurnuti na historijsku marginu?

– Da, ovo je sada nastavak. Zanimljivo je da Vučić nije radio na rehabilitaciji zločinaca iz Drugog svjetskog rata, koliko su to radile demokratske vlasti. Jedna mogućnost je da to nije radio zbog koalicije sa socijalistima, koji tobože baštine partizanske tradicije. Drugo i realnije objašnjenje je da njemu Drugi svjetski rat nije bio toliko važan koliko ratovi iz ‘90-ih godina 20. vijeka. Na žalost, demokratske vlasti nisu uspostavile nikakav odnos prema tim ratovima, jer su mnoge stranke koje su činile Demokratsku opoziciju Srbije (DOS) podržavale program stvaranja „države u kojoj će živjeti čitav srpski narod“, kako je to govorio Milošević. U taj prazan prostor sjećanja je snažno uletio Aleksandar Vučić, koncentrišući se na Oluju i na Košare, da bi svi ratovi iz te decenije bili svedeni samo na ta dva srpska poraza, koji su dobra osnova za revanšizam, koji je suština njegove politike. Zato su četnici sve do sada bili malo zaboravljeni. Ali, naravno nema nikakvog problema da kad opravdate ratne ciljeve iz ‘90-ih podsjetite i na četničke tradicije, jer su ti ciljevi identični.

• Da li su u pravu oni analitičari i historičari koji kažu da se ne treba čuditi ovoj vrsti historijskog revizionizma, s obzirom da je uža Srbija tokom Drugog svjetskog rata bila trostruko kvislinška: nedićevci, ljotićevci i četnici? Ilustracije radi, 1944. godine načelnik štaba britanske armije Alan Brooke je pisao o tome da su jugoslovenski partizani kroz svoju borbu primorali nacističku Njemačku da na prostoru Jugoslavije zadrži čak 21 svoju diviziju, dok su – na primjer – u isto vrijeme u daleko većoj Italiji bile 23 njemačke divizije. Međutim, niti jedna njemačka divizija nije bila na prostoru onoga što se naziva uža Srbija. Njemački ambasador Hermann Neubacher je bio zapisao: ‘Sve do jeseni 1944. dominantna snaga u Srbiji je bio Draža Mihailović. Ništa bolje ne može da opiše stanje u Srbiji od činjenice da je krajem augusta 1944. bila stacionirana samo jedna njemačka borbena jedinica i to jedan policijski bataljon, koji i nije bio kompletan u odnosu na brojno stanje’. Da li vlasti u Srbiji, ali i većina opozicionara, kao i Srpska pravoslavna crkva i veliki deo intelektualne elite svojim ćutanjem o glorifikovanju Draže Mihailovića zapravo post festum priznaju da Srbija u Drugom svjetskom ratu nije bila na strani sila pobjednica, među kojima su bili jugoslovenski partizani?

– To je sve tačno, ali nedostaje nekoliko ključnih podataka. Prvo da je ustanak krenuo upravo u Srbiji, već početkom jula 1941. Tačno je da je prvi partizanski odred formiran prvo u Sisku u Hrvatskoj, ali partizanski ustanak velikih razmjera pokrenut je prvo u Srbiji. Računa se da je u partizanskim odredima bilo čak 25.000 boraca u Srbiji na vrhuncu, u jesen 1941. godine. Taj ustanak doveo je do stvaranje prve velike slobodne teritorije, Užičke republike. Nju su zajedničkim snagama srušile snažne njemačke okupacione snage i četnici, poslije čega su partizani sa Vrhovnim štabom morali da se povuku u Bosnu i odatle da nastave oslobodilački rat. Tamo im je bila povoljnija ne samo geografija, nego i blaži okupacioni režim, jer se ne sme zaboraviti da je u Srbiji bila ustanovljena najtvrđa okupaciona njemačka uprava i pravilo „100 za jednog“ te strašne odmazde nad civilima u Kragujevcu i Kraljevu u oktobru 1941. godine. Zato je revizionizam kada se kaže da je Srbija bila kolaboracionistička, jer se time falsifikuje sve što se dogodilo 1941. godine, kao i snažna podrška oslobodiocima poslije leta 1944, kada su se partizani vratili u Srbiju i nadmoćno pobijedili četnike. Sve se to danas prikriva i predstavlja kao da su četnici poraženi u Srbiji tek od Crvene armije, što faktografski nije tačno.

• Kako gledate na to da se slavljenju četničkih navodnih antifašističkih podviga tokom Drugog svjetskog rata pridružuje čak i ambasador SAD u Srbiji Christopher Hill, kada govorimo o takozvanoj operaciji Halyard, o kojoj je snimljen i četnički ‘blockbuster’ Heroji Halijarda? Da li je to dio zapadnog historijskog revizionizma koji je prisutan u Evropi naročito u posljednjih 20-ak godina, a po kojem su izjednačeni zločini nacista i komunista ili je u pitanju dnevna politika sa skupim posljedicama po ovo društvo u budućnosti?

– To je dio zapadnog antikomunizma i revizionizma koji je nastupio odmah po završetku Drugog svjetskog rata i početku hladnog rata. Hladni rat je istog trenutka kada se završio Drugi svjetski rat nametnuo nove narative koji su od Njemačke i Japana stvorili najbliže saveznike protiv SSSR-a, dok su svi komunistički gerilski saveznički pokreti tokom Drugog svjetskog rata proglašeni gotovo neprijateljima koji su omogućili širenje SSSR-a na evropskom kontinentu. Odatle i onaj nesretni orden koji je Truman dodijelio Mihailoviću. On ga nije dodijelio zbog Drugog, već zbog hladnog rata, jer je Mihailović bio protivnik pobjedničkih komunista. Tako je i sa Halyardom. Partizanske snage spasile su daleko više savezničkih pilota, ali je to „zaboravljeno“ zbog antikomunizma. Sve to dodatno je pojačano poslije pada Berlinskog zida, od kada zemlje istočne Evrope nameću narativ o dva totalitarizma, koji je historijski pogrešan i politički fatalan, jer osuđuje one antifašiste koji su bili komunisti, a abolira mnoge kolaboracioniste jer su bili protivnici SSSR-a. Veliki broj evropskih historičara je ustao protiv te opasne prakse, ali se to ovdje ne zna i zloupotrebljava se za nove rehabilitacije ratnih zločinaca.

• Po Herojima Halijarda ispada da su četnici spasili sve savezničke pilote. Historijska je činjenica da su oni, manje-više iz kalkulantskih razloga budućih gubitnika u ratu, kojima je to tada bilo kristalno jasno, spasili svega 16 odsto pilota, a partizani čak 84 odsto savezničkih vazduhoplovaca.

– To je tačno, ali koga briga za činjenice! Najgore što to sada podržava ambasador SAD-a, ne shvatajući u kakvu ga zamku stavljaju lokalni nacionalisti koji slave kolaboracionističke snage iz Drugog svjetskog rata. Ogromna manipulacija koja ima i spoljnopolitičke i, posebno, unutrašnjopolitičke posljedice. Bila bi fora da na primjer današnji SKOJ napravi proslavu partizanskog spasavanja američkih pilota i pozove ambasadora SAD-a.

• Koliko rehabilitacija kvislinga iz Drugog svjetskog rata zapravo ima veze sa pravdanjem ratnih zločina koji su na jugoslovenskim prostorima počinjeni tokom ‘90-ih godina 20. vijeka pod komandom Miloševićevog režima u Beogradu?

– Veza je direktna. I to na više načina. Na prvom mjestu, četnički program homogene Srbije bio je veoma sličan Miloševićevom programu, kao i Vučićevom srpskom svetu. To je uvijek jedna i ista ideja, nema od toga odustajanja. A taj program opravdava svaki zločin, bio on počinjen u Drugom svjetskom ratu ili u ratovima iz 1990-ih. Taj program zločin čini prirodnim i normalnim. Na drugom mjestu, ti zločini su ‘90-ih ideološki pripremljeni zloupotrebom historije. Godinama prije početka rata zlopuotrebljavan je genocid nad Srbima u Drugom svjetskom ratu da bi se proizveo strah kod Srba u Hrvatskoj i da bi se novi rat proglasio ne samo odbrambenim od ustaša, nego i preventivnim, jer se govorilo da je njegov cilj da spriječi novi Jasenovac. I to je bio način da zločini počinjeni u Hrvatskoj sa srpske strane i protjerivanje oko 200.000 Hrvata sa područja Republike srpske Krajine budu tumačeni kao dio tog odbrambenog poduhvata.

I, na kraju, bio je posle 2000-ih pokušaj da se glavnim zločinom ikada počinjenim proglasi onaj nad poraženim snagama, četnicima i ustašama, 1944-1945. Samo se setimo onih državnih komisija koje su prekopavale Adu Ciganliju tražeći Mihailovićeve ostatke. Mislim da je cilj toga bio da se sva pažnja posveti tim događajima i da se tako potisnu i četnički zločini iz Drugog svjetskog rata, kao i oni iz ‘90-ih, te da se pravljenjem takve hijerarhije zločina „zaborave“ oni koji se nisu politički uklapali u rehabilitaciju koja je bila u toku.

• Kako vidite ulogu Srpske pravoslavne crkve u artikulaciji procesa historijskog revizonizma?

– Ona je ključna, kao što je ključna i u nastanku srpskog nacionalizma 1980-ih godina. Njen antikomunizam je naterao da izbriše časne predstavnike sopstvene jerarhije koji su bili antifašisti i partizani, pa je tako ulica Vlade Zečevića u centru Beograda bila jedna od prvih kojoj je promenjeno ime, iako se radilo o svešteniku SPC-a, istaknutom partizanskom borcu i učesniku AVNOJ-a. Ali, on je napustio četnike u septembru 1941. i prešao u partizane. To mu današnja SPC očigledno ne prašta i stidi se svojih antifašista. Šta više reći?

• A kako vidite ulogu većine opozicionih partija u Srbiji kada je historijski revizionizam u pitanju, kao i ulogu većinske intelektualne elite, ovaploćene u SANU, univerzitetima, Matici srpskoj…?

– Tokom ‘80-ih je koalicija disidentskih intelektualaca, crkve, akademije i prvih opozicionih partija bila ključni nosilac revizionizma. Neki od njih su bili zaista poklonici četničkog programa, a neki su pragmatično mislili da prethodne socijalističke vlasti treba pobediti i na terenu sjećanja, naći svoje historijske očeve na strani suprotnoj od prethodnika. Sve to završilo je u ovoj agoniji u kojoj se više ne samo ne razlikuju fašizam i antifašizam, nego ni elementarno dobro od zla. Današnja opozicija ne shvata dovoljno značaj tih pitanja, pa umjesto da upravo na antifašističkoj kulturi sjećanja gradi i sopstveni identitet i sistem vrijednosti, ona kao da misli da to nije važno. A jako je važno.

• U svojoj naučnoj karijeri mnogo ste se bavili i analizom udžbenika kada je u pitanju historijski revizionizam. Kao roditelj, svjedočio sam da u udžbenicima historije za osnovnu školu autori mrtvi-hladni navode da su u Srbiji postojala dva antifašistička pokreta: Titovi partizani i Mihailovićevi četnici. S tim što je slika bradatog četničkog komandanta postavljena tako da djeci daleko više upada u oči… Kakve to generacije obrazujemo?

– To je tako od prvih udžbenika objavljenih poslije političke promjene 2000. godine. U njima je čak u Mihailovićevoj biografiji pisalo da je volio francusku književnost, a u Titovoj da je bio notorni agent Kominterne. Sve su izokrenuli – partizanima su pripisani kolaboracija i ratni zločini, dok je za četnike rečeno da su sarađivali samo sa Italijanima i da je to bilo najbolje ratno rješenje. Što se tiče ratnih zločina, u tim knjigama je pisalo da su četnici svoje protivnike samo batinali. Eto, i to je moguće! Te knjige koristilo je gotovo 10 generacija đaka. U današnjim knjigama to sve nije toliko drastično, ali je čvrst konsenzus da se radi o dva antifašistička pokreta, pa se samim tim prećutkuje sve što bi jasno pokazalo na četničku saradnju sa okupatorima od 1941. godine.

• Kako na glorifikaciju četništva i ostalih kvislinga iz Drugog svjetskog rata gledaju ne samo u susjednim zemljama, nego i, na primer, u Sandžaku, koji je bio opustošen zbog četničkih zločina u Drugom svjetskom ratu, a koji su po istom receptu reprizirani i u posljednjim ratovima, prije svega u Bosni i Hercegovini?

– Za sve oko nas to je samo dokaz da Srbija ne odustaje od svog agresivnog programa, što je svima dodatni znak da treba da bježe od nas.

Izvor: AJB