Dimitrije Tucović (1881 – 1914.) – uzor za neku bolju Srbiju i mirniji Balkan

Dimitrije Tucović bio je intelektualac i vizionar kojeg njegovi zemljaci i dalje ne razumijevaju, a izgleda i ne žele.

U kontekstu aktuelne politike i zbivanja njegovi tekstovi djeluju kao da su iz našeg vremena.

U nastavku prenosimo veći dio teksta T. Markovića Kad bi Dimitrije Tucović ustao iz groba (AJB)

– Nacionalisti nikad nisu oprostili Tucoviću što je pisao o zlodjelima srpske vojske nad albanskim stanovništvom. Tucović je, iako zakleti protivnik rata i antimilitarista, bio mobilisan kao rezervni oficir i učestvovao je u balkanskim ratovima i srpskom pohodu na Albaniju. O tome kakve je sve grozote tamo vidio, pisao je otvoreno u djelu Srbija i Arbanija. Jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske buržoazije.

Pokolji na Kosovu

Evo samo jednog citata: “Buržoaska štampa je tražila istrebljenje bez milosti, a vojska je izvršavala. Arbanaska sela, iz kojih su muški blagovremeno izbegli, behu pretvorena u zgarišta. To behu u isto vreme varvarski krematorijumi u kojima je sagorelo stotinama živih žena i dece. I dokle su ustanici zarobljene srpske oficire i vojnike razoružavali i puštali, dotle srpska soldateska nije štedela ni njihovu decu, žene i bolesne”.

Slobodan Milošević, Nebojša Pavković, Nikola Šainović i Vladimir Lazarević imali su zaista dostojne prethodnike.

Tucović je u Radničkim novinama objavio i niz tekstova na istu temu, između ostalih i “Pokolj u Ljumi” u kojem piše o masakru koji je srpska vojska počinila nad civilnim stanovništvom: “Plotuni su poobarali žene koje su držale odojčad u naručju; pokraj mrtvih matera drala su se njihova dečica koja su slučajno bila pošteđena kuršuma: tela, kao jela vitka, lepih gorštakinja rila su se kao crvi po ledini; žene su se porađale od straha. Za dva sata potamanjeno je na 500 duša (…) Leševi su potrpani u kuće a kuće zapaljene – da bi se zločinu prikrio trag”.

U zvaničnoj srbijanskoj štampi ovaj masakr nad nedužnim albanskim življem predstavljen je, naravno, kao herojsko djelo. Tucović piše i o tome, na samom početku teksta: “Dopisnici beogradskih listova iz Skoplja i novih krajeva uopšte, koji smatraju za nacionalnu dužnost prikrivanje zločina naših vlasti i vojske i obmanjivanje naroda u Srbiji, javili su već: da je jedno arnautsko selo u Ljumi uništeno, pošto su se Arnauti zatvorili u kuće i do poslednjega uporno branili”.

I ratni izvještači srpskih medija iz 90-ih godina imali su svoje dostojne prethodnike.

Ušli smo u tuđu zemlju

Tekst pod naslovom “Iz jednoga graničnoga garnizona” Tucović počinje ovako: “Đakovica je čisto arnautska varoš. Turaka skoro nikako nema, a ovo malo Srba, jedna šaka, ima svoj kraj, takozvanu ‘srpsku mahalu’, ali bez drugih radnji osim kafanica. Svu ostalu masu stanovništva Đakovice čine Arnauti”. Zatim kaže da je Srbija u cijelom tom kraju “zatekla mesto Srba srpske srednjovekovne spomenike”, da bi na kraju poentirao: “I upravo osnovni uzrok svih nezgoda od kojih danas patimo i od kojih ćemo ubuduće mnogo patiti leži u tome što smo ušli u tuđu zemlju”.

Ušli smo u tuđu zemlju – nema ni kraće ni preciznije definicije za sve probleme na relaciji Srbija-Kosovo. Današnji briselski pregovarači mogli bi mnogo da nauče iz ovih nekoliko riječi Dimitrija Tucovića, samo kad bi imali sluha za činjenice i istinu. Međutim, oni su vodili i vode politiku koja je dijametralno suprotna Tucovićevoj socijaldemokratiji, politiku koja je uvijek bila pogubna i po srpski i po okolne narode.

Ujedinjenje balkanskih naroda

Nasuprot uskoj nacionalističkoj politici, usred sveopšte borbe za takozvano nacionalno oslobođenje, Tucović je postavio ideju ujedinjenja balkanskih naroda u Balkansku federaciju ili konfederaciju. Govorio je da su na Balkanu “etnički uslovi tako pogodni da omogućavaju jedan veoma tijesan savez balkanskih naroda, kao savez američkih država”, ali da i pored svih povoljnih uslova za takav savez “balkanski narodi od vajkada žive u najvećoj bedi, u ropstvu, ili u međusobnim neprijateljstvima ako su slobodni”.

Jedan od ključnih razloga za bijedu, tavorenje i neprestane sukobe balkanskih naroda Tucović je vidio “u reakcionarnoj i antinacionalnoj politici koju su vlasnici, u prvom redu dinastije pojedinih balkanskih državica, od vajkada vodile i uvek gotove da vode samo radi toga da bi zadovoljile svoje najuže koterijske interese”. 

Tucoviću je još tad, početkom XX vijeka, bilo jasno da nacionalno oslobođenje kojem teže svi balkanski narodi, u situaciji potpune etničke izmiješanosti, neminovno vodi međusobnom porobljavanju, te da će jedan narod uvijek biti slobodan na račun drugog. Zato nacionalističkoj isključivosti suprostavlja nadnacionalni princip, načelo ujedinjenja a ne cijepkanja i sitnjenja na male države i minijaturna tržišta koja nipošto ne vode razvoju i prosperitetu.

I piše proročke rečenice poput ove: “Odvojeni, pocepani, surevnjivi i neprijateljski jedni prema drugima raspoloženi, mi ćemo na Balkanu uzajamno jedni drugima kopati grob – za tuđ račun”.

Otadžbina za pljačku

Zašto su ratovi za oslobođenje problematični Tucović je objasnio povodom austro-ugarske aneksije Bosne i Hercegovine. On je aneksiju oštro osudio, ali je bio vrlo skeptičan prema pozivima buržaoske štampe da se krene u rat za oslobođenje.

A evo i zašto: “Srpski vlasnici pozivaju danas proletarijat Srbije da se bori protiv toga stanja u Bosni i Hercegovini, da čak i krv proliva za oslobođenje tamošnjih Srba. Proletarijat Srbije razume očajni položaj bosansko-hercegovačkoga naroda; on saoseća sa njime više no ma koja druga klasa u Srbiji. Ali, šta bi on poneo za uzdarje narodu u Bosni i Hercegovini kada bi prešao Drinu? Srbijanske slobode? Je li to slobodna i demokratska zemlja – kako u Srbiji vladajuća klasa uvek deklamuje – u kojoj radnici nemaju osnovnoga građanskoga prava, prava glasa, u kojoj je cenzus reakcionarniji nego danas u Turskoj? Je li to sloboda, u zemlji u kojoj su naši radnici po unutrašnjosti – oni u Čačku, na primer – predani na milost i nemilost kmetovima i pandurima, koji su tamo paše i koji gaze i ustave i zakone?”

Ako sami niste slobodni, kako ćete osloboditi druge? Na ovom jednostavnom i logičnom pitanju padaju sve lažipriče o nacionalnom oslobođenju, svi mračni snovi o teritorijalnim proširenjima, sve floskule o vjekovnim ognjištima i velikim Srbijama ili Albanijama. Pripajanje novih teritorija Srbiji nema za cilj oslobođenje naroda od okupacije, niti emancipaciju i bolji život tamošnjeg stanovništva, već se takozvanim oslobodilačkim ratovima pribjegava zarad interesa bogatih i moćnih, da bi dobili nove krajine za otimačinu.

Tucović kaže da su “nacionalni ideali vladajućih klasa laž iza koje se krije težnja za eksploatacijom naroda u zemlji i porobljavanjem tuđih naroda”. Povodom pohoda na Albaniju, Tucović piše da se srbijanska Vlada “povodi za glasom buržoazije, kojoj nije nikad dovoljno prostrana ‘otadžbina za pljačku’”.

Mali mučenici iz leskovačkih fabrika

A kakva je to sloboda koju srpska vojska želi da donese svojim susjedima, i to protiv njihove volje? Kako žive ljudi u navodno slobodnoj Srbiji?

To se najbolje vidi iz Tucovićevih tekstova o položaju radnika u srbijanskim fabrikama. Tucović je u Radničkim novinama objavio čitav niz tekstova o deci koja rade u fabrikama tekstila u Leskovcu. Najstrašniji je tekst objavljen 5. maja 1914. pod naslovom “Mali mučenici iz leskovačkih fabrika”.

Na vrhu je objavljena fotografija djece-radnika koja rade po 12 sati dnevno, a ispod slijedi tekst u kojem, između ostalog, stoji: “Od četrdeset sedmoro, šestoro ih je stupilo u fabriku od sedam godina, četrnaestoro od osam, dvanaestoro od devet, osmoro od deset, sedmoro od jedanaest. (…) Od ove dece devetoro je tuberkulozno; sedmoro škrofulozno; dvedeset devetoro bolešljivo i slabunjavo. Nijedno dete nije nađeno kao zdravo! (…) Ovu decu fabrikanti Ilić, Teokarević i Petrović upropašćuju u svojim preduzećima, tamo ih tuku, pa kad polumrtva od rada i tortura popadaju, dolaze im noću roditelji te ih nose kući”.

Militarizacija je opustošila Srbiju

Umjesto da prestane da izrabljuje djecu, umjesto da obezbijedi elementarna prava radnicima, umjesto da unaprijeđuje život svojih žitelja, umjesto da ulaže novac u obrazovanje i zdravstvenu zaštitu, umjesto da teži stvaranju društva u kojem će svako moći da živi životom dostojnim čovjeka – tadašnja srbijanska oligarhija se naoružavala i spremala za nove ratove. Iz kojih su samo ratni liferanti izlazili kao pobjednici, bez obzira na zvaničan ishod vojnog sukoba.

Tucović je sve vrijeme grmeo protiv militarizacije Srbije, protiv sumanutog zaduživanja kod stranih država zarad uvećanja vojske, protiv bahate, pijane i obijesne oficirske kaste, protiv Crne ruke i njihovih pristalica, protiv vojnih krugova koji su država u državi. Ovako je 1908. opisao stanje u koje je Srbija zapala uslijed militarizacije: “Trideset godina militarizam Srbiju opustošava; trideset se godina životni sokovi narodne snage prinose na žrtvenik stajaće vojske na štetu narodne prosvete, narodnog zdravlja i ekonomskog i političkog razvijanja; trideset se godina Srbija prodaje stranim kapitalistima da bi stajaću vojsku izdržala”.

Koji su plodovi srpskog militarizma, vidjeli smo iz Tucovićevih tekstova pisanih tokom Balkanskih ratova. Posljedice sveopšteg ratoljublja vidljive su i iz Tucovićevog ratnog dnevnika, koji je vodio tokom prvih mjeseci Prvog svjetskog rata, sve do pogibije, 20. novembra 1914. godine, u Kolubarskoj bici.

U zapisu od 16. novembra Tucović opisuje srpsku vojsku kako upada u srbijanska sela u okolini Lajkovca i pljačka sve pred sobom: “Vojnici su izgubili svaki čovečanski osećaj i kao besni psi jure rojem pored druma od kuće do kuće, tražeći šta će zapljačkati. Deca i žene uzaman zapomažu da spasu što imaju, dok ih naperena puška u grudi ne ućutka. Gledao sam kako jedan vojnik svlači s dece na kolima koja beže ponjavu i preti majci da će je ubiti ako bude zapomagala. Jedan trese košnicu, drugi prosipa rakiju, treći vadi hleb iz vatre. Nastao je takav haos kao da ova zemlja ne postoji i kao da niko nikoga ne prepoznaje”.

Borba za potlačene i obespravljene

U društvu koje se odalo ratničkim snovima, Tucović je uvijek išao protiv struje, rukovodeći se parolom: “Rat ratu! Mir među narodima!” Posvetio je svoj život borbi za osmočasovno radno vrijeme, za zdravstvenu zaštitu radnika, za uvođenje novih zakona koji radnicima obezbjeđuju osnovna prava, za opšte pravo glasa, za oslobođenje i emancipaciju žena, za ravnopravnost svih građana Srbije i Balkana. Borio se protiv ugnjetavanja i eksploatacije, bivajući uvijek na strani potlačenih, obespravljenih i siromašnih.

Ukoliko bi se danas pojavio neko ko bi želeo da vodi progresivnu politiku i da dubinski mijenja Srbiju, morao bi taj ogromni posao da započne pomnim proučavanjem Tucovićevog života i djela. Upravo tamo se kriju ideje, poruke i metodi borbe koji bi Srbiju mogli da izvuku iz samoskrivljene katastrofe. Kao što reče historičarka Dubravka Stojanović u pomenutom zborniku: “Njegove ključne ideje su modernije, savremenije i u mnogo čemu sasvim suprotne onima na kojima tavori Srbija danas. Njegovi principi su daleki ne zato što su prevaziđeni, nego zato što čitav vijek nisu dosegnuti”.

Bistu Dimitrija Tucovića će uskoro vratiti na Slaviju, ali njegova misao će i dalje ostati zakopana dva metra ispod zemlje. Tucović je sistematski protjeran iz Srbije, njegovo naslijeđe je marginalizovano i gotovo izbrisano. Ali, ako se Tucović u narednih par decenija ne vrati u Srbiju, bojim se da će poslije već biti kasno. Jer neće imati gdje da se vrati.